دیدار از شاهکار های مذهبی معماران عصر قاجار درماه میهمانی خدا

بر فراز گنبدهای درخشان
ماه روزه داری برای مسلمانان ایرانی ، چیزهای زیادی به همراه می آورد ، از یادآوری بندگی در برابر پروردگار بزرگ تا رویایی با وسوسه هایی که تن و روحت را می لرزانند، از آزمودن اراده در برابر سختی ها تا خاطره سنت هایی که گویا با تار و پود وجودت در هم آمیخته اند .
درکنار همه اینها اما رمضان برای تهرانی ها چیزهایی دیگری را هم به یاد می آورد ، نوای اذانی که از مسجد های بزرگ وتاریخی شهر به گوش می رسد و روزه داران را به نماز فرا می خواند و چه لذتی هم دارد حضور در مسجدهایی که خشت شان با تاریخ در هم آمیخته و تنیده شده است . درماه روزه داری ، حضور در مسجد هایی که در هر گوشه شان برایت تاریخ را روایت میکند ، طعمی دیگر دارد .مسجد های تاریخی تهران در ماه روزه داری ، حال و هوایی دگر گونه دارند . ظهرها و شب های رمضان ، گویی نوایی آسمانی روزه داران و مومنان را به سوی آنها می کشاند . اصلا رمضان بهانه ای جذاب برای تماشای این بناهای تاریخی است که جلوه ای از ذوق و هنر ایرانیان درمعماری به شمار می آیند . با هم به تماشای این مسجد های تاریخی می نشینیم و در ماه روزه داری میهمان شان میشویم .
هوای این مسجدها هوایی ات می کند ...
اگر در ماه رمضان هنوز به میهمانی افطاری دعوت نشده ای و دلت می خواهد در فضایی دگرگونه به میهمانی ویژه بروی ، میتوانی به یکی از مسجدهای تاریخی تهران بروی ، آنجا که ایمان و هنر ، پهلو به پهلو ، تو را به دالان تاریخ معاصر ایران دعوت می کنند .
پیشینه بیشتر مسجد های تاریخی تهران به دوره قاجار باز میگردد . کمتر مسجدی را میتوان یافت که قدیم تر از این دوران باشد . رجال و کارگزاران حکومتی در دوره قاجار بر اساس سنتی دیرینه ، می کوشیدند یادگارهایی در شهر از خود به جای بگذرند . از جمله این یادگارها ، مسجد هایی بود که به نام شان شهرت یافت . این مسجد سازی اسلامی و با بهره گیری از شاخصه های معماری ایرانی – اسلامی ساخته می شد . همین مساله شرایطی را فراهم می آورد تا مسجدهای یادشده درکنار جلوه های دینی و مذهبی ، در زمره آثار هنری پایتخت جای گیرند و با گذر زمان آرام آرام به یک بنای هنری تاریخی بدل شوند . مسجد های سپه سالار ، حکیم باشی ، خان مروی ، شیخ عبدالحسین ، فیلسوف الدوله ، معیر الممالک ، امام خمینی ( سلطانی ) ، جامه تهران (جامع عتیق ) ، حاج سید عزیز الله ، سراج الملک بزرگ ، مجدالدوله ، فخر الدوله و معزالدوله از جمله مسجد های مشهور تاریخی تهران به شمار می آیند.
مسجد امام خمینی ، در هم تنیدگی تاریخ ، هنر و مذهب و تاریخ
بازار بزرگ تهران تلفیق هنر و فرهنگ با تجارتی چند صد ساله در پایتخت بزرگ ایران است . بنای نخستین مجموعه بازار تاریخی تهران به دوره شاه طهماسب صفوی باز می گردد . این مجموعه زیبا و دوست داشتنی ، در کنار کارکرد اقتصادی و بازرگانی ، مجموعه ای از آثار و بناهای تاریخی ارزشمند را در خود جای داده است . مسجد های بزرگ تاریخی ، بخشی از جذابیت های بازار به شمار می آیند . تارو پود بازار درکنار تجارت و اقتصاد و حجره ها و تیمچه ها ، گویی با بناهای مذهبی و اعتقادی همچون مسجد و امامزاده درهم تنیده شده است . چند نمونه از مسجد های زیبا و مشهور تاریخی تهران در این محدوده بزرگ جای گرفته اند . سفر به دنیای مسجد های تاریخی تهران را از همین ها آغاز می کنیم .مسجد امام خمینی که قدیم ترها آن را به نام های سلطانی و شاه می شناختند ، آغاز مسیر آشنایی ما با مسجد های تاریخی تهران است . قلب بازار بزرگ تهران در جنوبی ترین نقطه خیابان ناصر خسرو ، جایگاه این مسجد بزرگ است . گشت و گذار در این بازار تاریخی واقعا جذاب و دلپذیر است . نمی دانم اینجا چه جادویی دارد که خواهی نخواهی تو را مجذوب خودش می کند . دیوارهای تیمچه ها ، حجره ها ، مسجد تاریخی امام روبه روی خیابان خاطر انگیز ناصر خسرو قرار دارد . اینجا زندگی به شکلی "واقعی " جریان دارد . نبض تپنده بی نقاب شهر را در اینجا می توان حس کرد . جادوی صحن این مسجد می گذرد . مسجد امام خمینی درکنار جلوه های مذهبی و معماری ، به دلیل رخدادهای تاریخی درون صحن و شبستانش نیز شهره است . در هیاهوی آغاز جنبش ملی شدن صنعت نفت و پیش از روی کار آمدن محمد مصدق ، حاجعلی رزم آرا نخست وزیر مصدق و جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران فراهم آورد .
مسجد سپه سالار ، زیباترین و جذاب ترین
تنها بازار نیست که میزبان و منزل گاه مسجد های تاریخی این شهر بزرگ به شمار می آید . به خیابان های بافت قدیم شهر که روانه شوید ، میتوانید نمونه هایی دیگر از شاهکارهای مسجد سازی در پایتخت را به تماشا بنشینید ، مسجد شهید مطهری (سپه سالار ) یکی از نمونه های ناب اینها است . درکنار مسجد امام خمینی (سلطانی ) ، مسجد شهید مطهری یا سپه سالار شاید مشهورترین عبادت گاه مذهبی در تهران به شمار می آید . از نظر هنر معماری اما این مسجد ، بی تریدید بی رقیب است . نمای با شکوه گنبد و مناره های آجری مسجد که از دوردست به چشم می آید ، جلوه ای دیگر به میدان تاریخی بهارستان و محدوده پیرامونی آن داده است . اینجا تاریخ " واقعا" حضور دارد ، آنگونه که هست و باید باشد . جوانکی گوشه ای از صحن مسجد ایستاده و دوربین به دست ، از کاشی کاری های زیبای ورودی با دقت عکس می گیرد .چه هنری به کار برده اند این معماران ایرانی در ساخت این بناهای شگفت انگیز مذهبی !
میرزا حسین خان سپه سالار صدراعظم خوش نام ناصر الدین شاه قاجار ، بنیان گذار و واقف این مسجد بزرگ است . او که خود بر طراحی ومعماری این بنای زیبای مذهبی نظارت داشت ، بخش زیادی از باغ مشهورش را برای ساخت این مسجد درنظر گرفت تا مسجد سپه سالار در زمینی بزرگ ساخته شود . مسجد سپه سالار با 150 سال پیشینه ، چهار ایوان بزرگ در برابر یکدیگر دارد که پایه های سنگی آنها به شیوه ای هنرمندانه تراش خورده اند . صحن گسترده از جمله ویژگی های ممتاز این مسجد به شمار می آید . باغچه های زیبا و حوضی بزرگ در میانه مسجد سپه سالار ، جلوه ای دیگر به بنا بخشنده است . آب یک قنات بزرگ ، از گذشته های دور درختان مسجد را آبیاری می کرد . ورودی مسجد از سمت غرب طراحی شده و نماز گزاران از گذشته تا امروز و البته گردشگران و بازدید کنندگان در این روزگار باید از دری بزرگ و با شکوه به این مسجد تاریخی وارد شوند.
مسجد فخر الدوله ، با وقار و روایت گرتاریخ
چهار راه فخر آباد ، جایی که تا همین چهار سال پیش ساختمان تاریخی پرچم سازی به چشم می خورد ، مسجد فخرالدوله قرار دارد ، مسجدی که بنای اولیه آن به دستور میرزا علی خان امین الدوله صدر اعظم قاجاری ایجاد شده است . این مسجد دقیقاً رو به روی ورودی کوچه لی سقف دار جای گرفته که قدیم تر های تهران ، آنجا را به نام پارک امین الدوله می شناسند ، مسجد فخر الدوله که این روزها به مسجد فخر نیز شهرت دارد ، با کاشی کاری ها و بنای آجری اش در ورودی خیابان فخر آباد چشم ها را می نوازد . رنگ های فیروزه ای و لاجوردی کاشی ها از مسافتی دور تر نگاه رهگذران را خیره میکند . این مسجد نیز تماشاگران رخدادهایی تاریخی بوده است . چند گام آن¬سو تر از همین مسجد بود که در هیاهوهای سال های نخستین انقلاب اسلامی سال 1357 ، آیت الله مطهری ترور شد.
مسجد شیخ عبدالحسین ؛ دستاورد وصی
مسجد شیخ عبدالحسین ، از دیگر مسجدهای بازار بزرگ تهران است . کوی پاچنار ، نزدیک امامزده زید ،قرارگاه این مسجد تاریخی است که در دوره ناصر الدین شاه قاجار ساخته شده است . سردر زیبای مسجد باکاشی کاری هنرمندانه ، ویژگی مهم مسجد شیخ عبدالحسن به شمار می آید . وصی " شیخ عبدالحسین " این مسجد را ساخته و به نام وی شهره کرده است .
حسن توفیق بین مسجد کرد / سطح میخانه را سراج الملک
رضا قلی خان سراج الملک سیاستمدار و دیوان سالار قابل اعتماد قاجاری ، در زمره زمین داران بزرگ اوایل مشروطیت بود . جاذبه تاریخی این مسجد در کتیبه سردرش خلاصه شده است . اینجا در دوره ناصر الدین شاه قاجار گویا میخانه بوده و روزی گروهی ازنمازگزاران مسجدی در نزدیکی اش بر آن شدند می و میخانه را بر سر صاحبش بکوبند . سراج الملک اما پا درمیانی کرد ." از اعمال خیریه سراج الملک بنای در مسجد است درتهران یکی در خیابان امیر کبیر (چراغ برق سابق ) و دیگری در شاه آباد و پیش از اینکه این دو محل به مسجد تبدیل شود میخانه بوده است . این شعر درکاشی سردر مسجد واقع در خیابان امیرکبیر نوشته شده است : حسن توفیق بین که مسجدکرد / سطح میخانه را سراج الملک " . این مسجد کوچک اما زیبا برای کسانی که در محدوده خیابان امیرکبیر (چراغ برق سابق ) زندگی و کار میکنند ، بسیار محبوب است .
مسجد ومدرسه حکیم باشی ؛ پیرو سنت رایج
خیابان پامنار را که وارد کوچه مروی شوی ، پیش از کوچه حاجیان ، مسجد تاریخی کوچکی وجود دارد که ساخت آن به نخستین سال های حکومت قاجارها در ایران باز می گردد. طراحی ومعماری مسجد حکیم باشی براساس سنت رایج مسجد سازی در ایران انجام گرفته است . همه عناصر معماری مسجد ها در ایران از جمله گنبد خانه ، ایوان ها ، شبستان و حجره ها پیرامون صحن در مسجد حکیم باشی به کار رفته است .
مسجد و مدرسه خان مروی ؛ شهره پایتخت نشین ها
مسجد مروی درزمان فتحعلی شاه ساخته شده است . هنگام ورود به مسجد ، کاشی کاری های جذاب با کتیبه هایی در بر گیرنده شعر های پندآموز ، در نگاه نخست به چشم می آید . بنیان این مسجد به دست " حاجی محمد حسین خان " مشهور به " فخر الدوله " والی مرو درزمان سلطنت فتحعلی شاه بنیاد گرفته است .
مسجد فیلسوف الدوله ؛ یادگار پزشک مشهور
مسجد میرزا کاظم فیلسوف الدوله ، پزشک مشهور عصر ناصری درکنار امامزاده سید اسماعیل قرار گرفته است . آرامگاه بنیانگذار این مسجد در محوطه کوچکی پشت صحن آن جای دارد . دو ایوان و نیز حجره هایی پیرامون صحن را فرا گرفته است . این مسجد نیز همچون دیگر بناهای مذهبی مسلمانان تهران ، کاشی کاری ظریف و هنرمندانه بهره برده است .
مسجد معیرالممالک ؛ جلوه گاه هنرمعماری اسلامی
خیابان خیام کوچه معیر ، میزبان مسجدی تاریخی است که دوستعلی خان معیرالممالک ازکارگزاران حکومت قاجار ، در دوره ناصرالدین شاه بنیان گذارده است . با وجود دگرگونی هایی که در دهه های اخیر در بنای این مسجد رخ داده ، هنوز می توان در شبستان ، گنبد خانه و ایوان بزرگ آن ، جلوه هایی از هنرمعماری ایرانی – اسلامی را به تماشا نشست .
مسجد مشیر السلطنه ؛ مسجد ساعت !
یکی از مسجد های تاریخی تهران ، مسجد مشیر السلطنه است که در خیابان مولوی قرار دارد . احمد خان مشیر السلطنه در نیمه پایانی حکومت قاجار ها در ایران ، این مسجد را ساخت و وقف کرد . مسجد کوچک مشیر السلطنه ، شهرتی ویژه دارد . وجود یک برج ساعت در جبهه شرقی آن موجب شده است قدیمی ها آن را به نام مسجد ساعت بشناسند .
مسجد حاج سید عزیز الله ؛ آرام در کنجی از بازار
مسجد حاج سید عزیز الله از دیگر مسجد های درون بافت بازار به شمار می آید . از مسجد امام که به بازار بین الحرمین وارد شوید و دست راست به سمت راسته بدلی جات بروید ، پایان این راسته درگوشه ای دنج ، مسجدی قرار دارد که سید عزیز الله و فضای آرام و دنج آن ، نگاه هر نمازگزار و البته دوستدار فرهنگ و تاریخ ایرانی – اسلامی را به خود می کشاند . بخشی از این مسجد قدیم تر و بخش هایی نیز جدید تر است . اما رنگ و بوی تاریخ را با حضور در صحن مسقف این مسجد میتوانید حس کنید .
توشه ای به یادگار
تماشای مسجد های تاریخی تهران ، هم می تواند لذت عبادت در یک بنای هنرمندانه را درماه میهمانی خدا به دست دهد و هم توشه ای به یادگار همراهت کند . عکاسی از جذابیت های معماری و ظرافت های ساختمان این مسجد ها به ویژه کاشی کاری مقرنس و آجر کاری ها میتواند آلبومی خاطره انگیز از گشت و گذار در بناهای مذهبی تهرانن تشکیل دهد.