گشت و گذار در دریاچه بخشنده سیستان

شمردن نفس های هامون
در این هوای سرد و برفی زمستان سفر به شهر های گرم جنوبی کشور حسابی می چسبد و هم فال است و هم تماشا . زابل در سیستان هم از شهر هایی است که آب و هوای گرمی دارد . سفر به این استان پهناور خود به تنهایی میتواند پر از سوژه های دیدنی و شگفت انگیز از زبان و رسم و رسوم مردم خونگرمش تا جاذبه های طبیعی وتاریخی اش باشد . وسعت این استان وتنوری آب و هوایی آن باعث به وجود آمدن دیدنی های طبیعی زیادی از جمله جنگل های حرا ، درخت کهنسال انجیر ، معابد و ... است . از میان تمام این جاذبه های ارزشمند به سراغ تالاب یا دریاچه هامون در نزدیکی زابل رفته ایم که این روزها حال خوشی ندارد و دیگر صدای آب تنی کردنی در آن بستگی داشت حالا به آخر کارش نزدیک می شود . هامون که در افسانه های ایرانی نماد زایش و رویندگی است حالا نیازمند یاری همه برای احیای دوباره و فرار از خشک شدن است .
کجا بمانیم ؟
یکی از اولین مکان هایی که معمولا مسافران نا آشنا به منطقه انتخاب می کنند اقامت درهتل است . بد نیست بدانید دریاچه از فرودگاه حدود یک کیلومتر و با مرکز شهر هم حدود 25 کیلومتر فاصله دارد . استراحتگاه هایی هم هستند که فقط دو کیلومتر با دریاچه فاصله دارند . این هتل ها که معمولا سه ستاره هستند قیمت های مناسبی هم نسبت به هتل های دیگر شهر ها دارند
چطور برویم ؟
دریاچه هامون در شرق ایران و استان سیستان و بلوچستان ، بخش سیستان و نزدیک شهر زابل قرار دارد . نزدیک ترین شهری که میتوانید در آن اقامت کنید زابل است . حالا اگر با ماشین شخصی خودتان به زابل آمده اید باید از جاده زابل به نهبندان به سمت سه راهی میل نادر برانید . به سه راهی که رسیدید پاسگاه نیروی انتظامی را خواهید دیدکه باید از آنجا به سمت چاه خرما بروید . اینکه از اینجا به بعدکی و کجا دریاچه را خواهید دید و چه مسافتی را باید پشت سر بگذارید ، به وضعیت آب دریاچه بستگی دارد که الان تقریبا به طور کامل خشک شده است . زابل تا تهران 1828 کیلومتر فاصله دارد . اگر قصد سفر با ماشین شخصی یا اتوبوس دارید بدانید چیزی حدود 19 تا 21 ساعت باید رانندگی کنید یا روی صندلی اتوبوس بنشینید و از شهر های قم ، کاشان ، اردکان ، یزد ، رفسنجان ، کرمان ، بم و زاهدان خواهید گذشت .
مسافرت با تور
اگر از آنهایی هستید که مسافرت با تور را ترجیح می دهند می توانید با تورهای گردشگری مختلفی به شهر زابل سفر کنید . مزیت تورها این است که همه چیز را از قبل برایتان مهیا می کنند و دیگر لازم نیست نگران هتل و غذا و دیگر امکانات سفر باشید ، البته به شرطی که از تورهای معتبر وشناخته شده استفاده
کنید تا تمام مواردی که در آگهی های خود عنوان می کنند را رعایت کنند .
دریاچه ارزشمند هامون
دریاچه یا تالاب هامون با وسعت 5700 کیلومتر مربع بزرگ ترین دریاچه آب شیرین ایران است که بخشی از آن در ایران و بخش بزرگ تر و پر آب تر آن در کشور افغانستان قرار دارد . در اصل هامون بعد از دریاچه خزر و ارومیه بزرگ ترین دریاچه هم محسوب می شود . درگذشته های دور دریاچه هامون ، دریایی بزرگ و پرآب بوده است . بعد از خشکسالی ها و تقسیم بندی های ایران به مرور قسمت های وسیعی از آن خشک شده است و اکنون این دریاچه از سه بخش به نام های هامون پوزک در شمال شرقی ، هامون صابری درشمال و هامون هیرمند در غرب و جنوب غرب سیستان تشکیل شده است . بخش وسیعی از هامون پوزک و قسمت عمده هامون صابری در خاک افغانستان و مابقی هامون ها در خاک ایران قرار دارد . وسعت کل هامون درزمان پر آبی 5700 کیلومتر مربع بوده که از این مقدار 3820 کیلومتر مربعش به ایران تعلق دارد . منبع اصلی تامین آب هامون صابری ، رود هیرمند افغانستان و آب رودهای کوچک فصلی است . وقتی به پهنه وسیع و خشک هامون رسیدید ،چشم هایتان را ببندید و روزگاری را تصور کنید که این هامون تنها و خشکی زده ، محل تردد قایق های فراوان تجاری برای روزی رساندن به مردم بوده و پرندگان دسته دسته بر فراز آسمان آن در حال پرواز بوده اند . اینجا قبل از خشک شدن ، هر سال میزبان چند صد هزار پرنده مهاجر بوده است . سد بندی های نادرست بر رود هیرمند ، عدم رسیدگی مسوولان ، خشکسالی و کم شدن میزان بارندگی ، راهی کردن ماهی های علفخوار به دریاچه و برهم زدن اکوسیستم آن ، همگی از علل خشک شدن این دریاچه زیبا و ارزشمند است . پایبند نبودن کشور افغانستان به توافق سال 1351 بین ایران و افغانستان درباره سهم آب ایران مهم ترین عامل وضعیت کنونی دریاچه هامون است . در حقیقت می توان گفت از حدود 11 سال پیش تا کنون به خاطر قطع آب رودخانه هیرمند و پرداخت نکردن حق آب دریاچه از طرف افغانستان و خشک شدن بستر دریاچه ، هامون با بحران خشکسالی رو به رو شده است .
پیامد های هامون خشک
هامون بستر زندگی و تولیدمثل پرندگان و آبزیان و جانوران کنار آبزی زیادی بوده است که با خشک شدن آن زندگی تمام این جانوران تقریبا از بین رفته است . ضرر های اقتصادی زیادی هم با خشک شدن دریاچه به مردم منطقه وارد شده است . خوابیدن کسب وکار حصیربافی ، ماهیگیری ، کشاورزی و از همه مهم تر به گردشگری صدمات زیادی وارد کرده است . این منطقه به خاطر دریاچه و رودخانه هایی که به آن می ریخت ، بسیار زیبا و پر برکت بود . نیزارهای منطقه محل زندگی جانوران زیادی بود و به خاطر میزبانی سالانه 400 هزار پرنده گوناگون و زیبا یکی از مقاصد اصلی ( پرنده نگری ) محسوب می شد . ساکنان منطقه هم با نی های کنار دریاچه حصیر و قایق هایی به نام (توتن ) می بافتند که رونقی برای اقتصادشان بود و گردشگران سوار بر این قایق ها از دریاچه به کوه و معبد خواجه می رسیدند که از شاهکارهای معماری ایران است . خالی شدن روستاهای اطراف دریاچه و به وجود آمدن شن های روان که به منطقه و حتی شهر های اطراف صدمه زیادی وارد میکند هم از دیگر پیامد های خشکی هامون هستند . ریز گردهای فراوانی که هر روزه باعث به وجود آمدن طوفان شن در منطقه می شوند و نفس مردم را بند می آورند هم به گردن خشکی بستر هامون است .
ریز گردهای هامون
خالی شدن روستاهای اطراف دریاچه و به وجود آمدن شن های روان که به منطقه و حتی شهر های اطراف صدمه زیادی وارد می کند هم از پیامد های خشکی هامون هستند . ریز گردهای فراوانی که هر روزه باعث به وجود آمدن طوفان¬های شن در منطقه می شوند و نفس مردم را بند می آورند هم به گردن خشکی بستر هامون است .
چه کار کنیم ، چه کار نکنیم ؟
فرقی نمیکند به کجا سفر کرده اید ، یکی از مهم ترین نکاتی که باید همیشه و همه جا رعایت کنید نریختن زباله های تان در طبیعت است . فرقی هم نمیکند زباله شما چیست . بعضی ها با این تفکر که زباله هایی مثل ته مانده غذا و میوه به طبیعت برمیگردد ، زحمتی برای جمع کردن شان به خود نمی دهند . اما تا مدت های زیادی طول می کشد این زباله ها تجزیه شوند و اگر قرار باشد همه زباله های تجزیه شونده شان را رها کنند همه جا را کثیفی و آلودگی و بد منظر گی پرخواهد کرد . پس همیشه یک کیسه زباله بزرگ همراهتان باشد .
سعی کنید طوری وارد طبیعت شوید و برگردید که نفر بعدی که به اینجا می آید اصلا متوجه حضور شما قبل از خودش نشود . حتی زباله های که قبلا افراد دیگر به جای گذاشته اند راهم جمع کنید . این کار فرهنگسازی برای تمام مردمی است که شما را تماشا می کنند و اگر هرکسی یک زباله اضافه از روی زمین بردارد دیگر هیچ جایی آلوده و زشت نخواهد ماند .
هامون هنوز هم که هنوزاست جانوران زنده دارد . موقع تماشای آنها سعی کنید از صدای طبیعی شان لذت ببرید و از سر و صدا و بلندکردن صدای موزیک بپرهیزید ، چرا که پایداری و زندگی حیات وحش را معتل می کند و سبب مهاجرت حیات وحش منطقه می شود .
موقع قدم زدن در زمین های خشک کنار هامون مراقب قدم های تان باشید . این که روی چه چیزی قدم می گذارید خیلی مهم است . تپه های کوچک یا سوراخ های کوچک روی زمین شاید لانه جانوری باشد که با راه رفتن روی آن خرابش کرده اید . حتی گیاهان به ظاهر خشک روی زمین هم جان دارند وبرای اکوسیستم منطقه مهم اند . پس مراقب باشید آنها را له یا خراب نکنید.
دیدنی های اطراف دریاچه
کوه خواجه
از دیدنی های دیگری که موقع بازدید از دریاچه می توانید به آن سر بزنید ، کوه خواجه و قلعه رستم است که از ارتفاعات مهم این شهرستان است . این کوه و قلعه در حدود 30 کیلومتری جنوب غربی زابل قرار دارد و روزگاری برای دیدنش باید سوار قایق از دریاچه می گذشتید اما حالا باید قدم بر خاک خشکیده هامون بگذارید . در بالای کوه خواجه تصویری از رستم پهلوان که گرزی دوسر در دست دارد را خواهید دید . در دامنه های جنوبی آن نیز ویرانه های بناهای منسوب به دوره اشکانیان به جا مانده که در زمان خود بسیار با شکوه بوده است . این کوه زیبا از سنگ های سیاه بازارلتی تشکیل شده و بناهای دیدنی مثل آتشکده ، قبور سنگی و گچبری ها و نقاشی های بسیار دارد .
کاروانسرای فرنگی
این بنا که در غرب دریاچه هامون قرار دارد یکی از دیدنی های اطراف دریاچه است . حالا تنها تعدادی دیوار و بنای نیمه جان از کاروانسرا باقی مانده است . ولی همین ها هم نشان می دهد منطقه از رونق و اهمیت اقتصادی بالایی در گذشته های نه چندان دور برخوردار بوده و مسیر تجاری مهمی بوده است .