کم خونی و کمبود آهن چیست؟

هرچه علم و تکنولوژی پیشرفت می‌کند بر تعداد بیماری‌ها افزوده می‌شود. همه ما روزی نیست که اسم ویروس یا بیماری جدیدی به گوش‌ مان نرسد و تا پیدا شدن پادزهرش ممکن است جان انسان‌ های زیادی از بین برود.
کم خونی بیماری جدیدی نیست اما هر روز شاخه‌ های آن پر بار می‌شود و آدم‌ های زیادی را به دامان خود می‌کشد. کم خونی بیماری است که در آن، تعداد یا اندازه گلبول‌های قرمز یا وزن هموگلوبین موجود در خون کاهش یافته و تبادل اکسیژن و دی‌اکسید کربن بین خون و سلول‌ها دچار اختلال می‌شود. این بیماری می‌تواند در اثر کمبود آهن یا ویتامینB12، فولیک اسید، ویتامین C، اختلال در تیروئید، اختلال در سیستم ایمنی بدن، عفونت مزمن، هموروئید(بواسیر)، زخم معده، بودن درد، پولیپ در روده و ... باشد و اگر مشکل از این موارد نبود باید دنبال علت دیگری مثل خونریزی‌های داخلی و خارجی بود.
فقر آهن
شایع‌ترین نوع کم خونی، کم خونی فقر آهن است. آهن ماده حیاتی در دل گلبول‌های قرمز است و کار اصلی آن نقل و انتقال اکسیژن و
دی اکسید‌کربن از ریه به بافت‌هاست. اگر روزی آهن کم شود به این معناست که محتوای اصلی گلبول‌های قرمز کاهش یافته و کار گردش خون مختل می‌شود. بهتراست بدانید فقرآهن فقط منجر به کم‌خونی نمی‌شود. آهن در داخل آنزیم‌های حیاتی بدن هم کار می‌کند و نقش کلیدی دارد. اگر کسی ذخایر آهن بدنش کم شود علاوه بر کم‌خونی، ساختارهای اساسی بدن هم آسیب دیده و عملکرد مغز، عضلات و اعضای داخلی بدن دچار مشکل خواهد شد. به طور کلی حدود سه تا چهار گرم آهن در بدن وجود دارد که قسمت عمده این مقدار داخل گلبول قرمز است. هر گلبول قرمز به طور طبیعی ۱۲۰ روز عمر می‌کند؛ گلبول قرمز بعد از این که اکسیژن را وارد ریه می‌کند، به بافت‌ها بر می‌گردد. به این ترتیب آهن از دل گلبول قرمز رها می‌شود و به بدن باز‌می‌گردد، بعضی از گلبول‌ها نیز دفع می‌شود، که این دفع می‌تواند از طریق دستگاه گوارش یا خونریزی باشد. خانم‌ها به واسطه عادت ماهانه و بارداری خون زیادی از دست می‌دهند. یک خانم از زمانی که پا به دوره بلوغ می‌گذارد تا دوره یائسگی خون زیادی از دست می‌دهد، به همین دلیل بعد از زمان بلوغ به بعد توصیه شده که خانم‌ها به خصوص خانم‌های باردار از آهن تکمیلی استفاده کنند. علت اصلی فقر آهن در افراد این است که به نسبت حجم آهنی که از دست می‌دهند، هرگز آهن جایگزین دریافت نکرده‌اند. حدود یک سوم خانم‌های جهان کم خونی دارند و نیمی از این مقدار دچار کم خونی فقر آهن هستند. خانم‌های باردار در طول بارداری به‌خصوص سه ماه اول به بعد به علت رقیق شدن خون و افزایش رطوبت بدن، غلظت هموگلوبین کاهش یافته و دچار کم خونی می‌شوند. همچنین جنین برای هموگلوبین سازی خود از آهن بدن مادر استفاده می‌کند که پزشک با انجام آزمایش دوز مصرفی لازم را به آنها تجویز خواهد کرد. 30 درصد دختران نیز در ۱۴تا۱۹سالگی دچار کم خونی فقر آهن هستند. برای پیشگیری از این موضوع باید دختران در این سن در سال ۱۶ هفته یعنی چهار ماه هفته‌ای یک بار مکمل آهن دریافت کنند. اما اگر دختری دچار کم خونی شده بود مقدار مصرفی آهن را باید پزشک متخصص با انجام آزمایش تشخیص دهد. در سنین کم و بچه‌های شیر خوار نیز کم خونی دیده می‌شود که علت آن عدم وجود آهن کافی در شیر مادر است. نوزادان و کودکان نو پا به دلیل سرعت رشدی که دارند بیشتر از سایر کودکان نیاز به آهن دارند. گاهی تامین آهن مورد نیاز برای این گروه سنی از طریق رژیم غذایی مشکل می‌شود. اختلالات تغذیه‌ای در بچه‌هایی که به مدرسه می‌روند، می‌تواند باعث کمبود آهن شود. بچه‌هایی که ورزش‌های خیلی سنگین انجام می‌دهند یا بیماری‌ها و عفونت‌های مکرر دارند باید از نظر کم خونی مورد آزمایش قرار گیرند. افراد میانسال بهتر است هر سال یک بار چکاپ کامل کنند و آزمایش کامل خون دهند تا از نظرکم خونی مشکلی برای‌شان پیش نیاید.
علامت‌های کم خونی
کم خونی علامت اختصاصی ندارد به خصوص کم خونی‌هایی که به تدریج و به طور مزمن در بدن به وجود می‌آیند. ممکن است در ابتدا کم خونی آنقدر خفیف باشد که متوجه علائم آن نشوید اما شدت علائم با پیشرفت کم خونی افزایش می‌یابند.
ضعف، ضربان نامنظم یا تند قلب، کوتاهی نفس، درد قفسه سینه، سرگیجه و سردرد، خواب رفتن و سوزن سوزن شدن دست و پاها، حالت تهوع، سردرد، مشکلات شناختی، رنگ پریدگی پوست، خستگی زودرس، بی حوصلگی، بی‌تفاوتی و گود شدن ناخن‌ها از علائم کم خونی است. در کم خونی‌های شدیدتر تاثیرات روحی و روانی باعث می‌شود بیمار به خوردن چیزهای عجیب مثل خاک، یخ، کاغذ و ... روی آورد که باید به آن توجه ویژه کرد.
درمان
اگر فکر می‌کنید دچار کم‌خونی شده‌اید با پزشک خود صحبت کنید و برای تشخیص کم‌خونی آزمایش خون انجام دهید. همچنین آزمایش‌های دیگری نیز ممکن است برای تشخیص علت کم‌خونی لازم باشد.
درمان کم خونی بسته به علت آن متفاوت است، بعضی از انواع درمان بیماری مربوطه شامل موارد ذیل است.
‌درمان کم خونی مربوط به فقر آهن: در این شرایط پزشک شما از مکمل‌های حاوی آهن برای تنظیم سطح گلبول قرمز خون استفاده می‌کند.
‌درمان کم خونی مربوط به رژیم غذایی: بیمارانی که کم خونی آنها به دلیل رژیم غذایی ناسالم و فاقد آهن یا کم آهن ‌است، باید اقدام به گنجاندن غذاهای حاوی آهن همچون سبزیجات سبز تیره برگدار، کنگر فرنگی، زردآلو، لوبیا، عدس، نخود، سویا، گوشت، آجیل، آلو بخارا و کشمش در رژیم غذایی‌شان کنند.
‌درمان کم خونی مربوط به بیماری‌های دیگر: اگر کم خونی به علت ابتلا به سایر بیماری‌ها باشد، باید برای درمان کم خونی ابتدا بیماری مربوطه را درمان کرد. همچنین اگر علت کم خونی به علت مصرف داروها از جمله داروهای ضد التهابی غیر‌استروئیدی باشد، باید داروهای‌تان را با دارویی مشابه و بدون عارضه جایگزین کنید.
منابع غذایی
خوراکی‌های آهن‌دار را در رژیم غذایی خود قرار دهید. جگر، قلوه، گوشت قرمز، ماهی، زرده تخم‌مرغ، حبوباتی مثل لوبیا و عدس، دانه‌های روغنی، جوانه گندم و ماش، میوه‌های خشک مثل برگه زردآلو، کشمش، توت خشک و سبزیجاتی که برگ تیره دارند از منابع خوب آهن به شمار می‌روند. نکته قابل توجه در مصرف مواد حاوی آهن، جذب آهن مورد نیاز از طریق دستگاه گوارش است که در بیشتر مواقع به دلیل این کاهش جذب دستگاه گوارش، فرد حتی با مصرف مقادیر مناسبی از این مواد مغذی و آهن‌دار بازهم دچار فقر آهن شده است.
عوامل افزایش دهنده جذب آهن و منابع غذایی آنها ‌اسید سیتریک و اسید اسکوربیک یا ویتامین C که در آلو، خربزه، ریواس، انبه، گلابی، طالبی، گل کلم، سبزی‌ها، آب پرتقال، لیمو شیرین، لیموترش، سیب و آناناس وجود دارند می‌توانند عوامل افزایش دهنده جذب آهن در بدن باشند.
اسید مالیک و اسید تارتاریک که در هویج، سیب زمینی، چغندر، کدوتنبل، گوجه فرنگی، کلم پیچ و شلغم به وفور موجود است نیز سبب افزایش جذب آهن در بدن و تحریک دستگاه گوارش برای جذب بهتر می‌شوند.
محصولات تخمیری مثل سس سویا در این دسته از کمک کننده‌ها گنجانده می‌شود.
فولات و هم خانواده‌اش فولیک اسید در مرکبات، موز، سبزیجات تیره و برگدار، حبوبات و غذاهای غنی شده بسیار موجود است.
‌ویتامین B12: مهم‌ترین ویتامین به صورت طبیعی در گوشت و لبنیات است. همچنین این ویتامین در بعضی از شیرهای سویا هم موجود است.
قرص‌های آهن ممکن است باعث ناراحتی معده، ترش کردن و یبوست شوند. به همین منظور لازم است مشکلاتی که با خوردن قرص‌های آهن ایجاد می‌شود، برای پزشک توضیح داده شود. نکات زیر تا حدی می‌توانند به کم کردن اینگونه مشکلات کمک کنند.
•‌قرص‌های آهن را با غذا مصرف کنید.
•‌چنانچه لازم است بیش از یک قرص آهن مصرف کنید، از کم شروع کرده و در سه تا پنج روز اول روزی یک قرص بخورید و سپس آن را به دو تا در روز افزایش دهید و تا زمانی که احساس می‌کنید برای شما مشکلی ایجاد نمی‌کند این افزایش را ادامه دهید. به همین ترتیب تعداد قرص‌های مصرفی در هر روز را تا تعدادی که پزشک برای شما تجویز کرده است افزایش دهید.
•‌اگر دچار یبوست می‌شوید فیبر رژیم غذایی خود را افزایش دهید. اگر چه فیبر جذب آهن را کاهش می‌دهد ولی بهتر از این است که وقتی نیاز به قرص آهن دارید به دلیل یبوست آن را مصرف نکنید.
•‌اگر قرص‌ های آهن در معده شما مشکل ایجاد می‌کند، آن را هنگام خواب مصرف نکنید و سعی شود همراه با ناهار مصرف کنید، به شرطی که غذاهای دفع کننده آهن را مانند مواد غذایی کلسیم دار یک تا دو ساعت بعد از غذا میل کنید. این موضوع در مورد چای هم صادق است.
•‌اگر یکی از انواع قرص‌ های آهن برای شما مشکل ایجاد می‌کند، با پزشک خود در مورد تعویض نوع آن مشورت کنید.
مراقب باشید
افزایش آهن در بدن باعث به وجود آمدن اختلال در اعضای بدن به ویژه کبد، بیماری‌های قلبی و سرطان می‌شود. بنابراین مصرف مکمل‌ های غذایی و قرص‌های آهن باید زیر نظر پزشک متخصص و با بررسی میزان آهن در آزمایش خون باشد.