«تاپ تاپِ خمیر، شیشه پُر پنیر، دست کی بالاست؟» دست مادربزرگ قصه، چند وقتی است با اندیشه کودکی‌های نوه‌اش بالا نمی‌رود، آخر گشودن پنجره‌های رو به دنیا را دانه دانه به دست‌های کودک امروز سپرده‌اند. افسانه‌ها، اسطوره‌ها و شعرها بهانه‌ای به دست طراحان کتاب کودک داده تا قصه‌های زمینی و آسمانی متولد شوند، دهان به دهان بچرخند و اندیشه‌های نو بیافرینند.
«تاپ تاپِ خمیر، شیشه پُر پنیر، دست کی بالاست؟» دست مادربزرگ قصه، چند وقتی است با اندیشه کودکی‌های نوه‌اش بالا نمی‌رود، آخر گشودن پنجره‌های رو به دنیا را دانه دانه به دست‌های کودک امروز سپرده‌اند. افسانه‌ها، اسطوره‌ها و شعرها بهانه‌ای به دست طراحان کتاب کودک داده تا قصه‌های زمینی و آسمانی متولد شوند، دهان به دهان بچرخند و اندیشه‌های نو بیافرینند. دست آخر هم جاودانه شوند. حالا شاید تک و توک دست‌هایی پیدا شود که فرصت کنند همبازی کودکی‌های خردسالان امروز شوند. در عوض همان وقت که آفتاب دارد در آسمان کتاب کودک بیداد می‌کند، انگشت‌های کوچک او دست مادربزرگ مقوایی قصه را در میان صفحات کتاب می‌گیرد و همان‌جور که ازدی‌وی‌دی آموزشی کتابش یاد گرفته، مادربزرگ را قدم به قدم تا انتهای جاده کتاب پیش می‌برد. شاید هم همان‌طور که چین‌های گلدار شلیته مادربزرگ قصه دارد روی علف‌های سبز کتاب لیز می‌خورد، کودک برای او داستان کتاب‌هایی را تعریف کند که نگهداری آنها دو‌سه برابر قد و قواره کودک، کتابخانه بخواهد. کتاب‌هایی که از قاب کتاب‌های معمول، بیرون زده و طوری با هنر و دانش امروز گره خورده که از کودک پیش از دبستان یک کتابخوان حرفه ای و تمام عیار و شهروندی همه چیزدان بسازند. در این گزارش با چند تن ازدست اندرکاران تولید کتاب کودک، دنیای کتاب‌های خردسالان را ورق زده ایم. کتاب‌هایی که شوق بازی‌های کودکانه در میان صفحات‌شان دست به جادوی دنیای مدرسه نرفته‌ها زده اند.
کتاب حمام
چه کسی می‌توانست فکرش را بکند که یک روز کار کتاب خواندن کودکان به فضای گرم و نمدار حمام هم بکشد. کودک بنشیند توی وان آب کنار عروسک‌های سوتی و همان‌طور که بخار آب گرم دارد بین زمین و هوا لمبر می‌خورد، کتاب دست بگیرد و صفحاتش را ورق بزند. تازه آب هم ازآب تکان نخورد یعنی لکه‌ای به تن جلد و صفحات کتاب ننشیند. امروز این اتفاق به همت ناشران مختلف کتاب خردسال به حقیقت پیوسته و پدرو مادرها برای آنکه کتابخوانی را از همان سال‌های نخستین به زندگی کودک‌شان گره بزنند، برایش کتاب می‌خرند؛ کتاب‌هایی که صفحاتش از پلاستیک سفره یا زیرانداز کودک تهیه شده و نقش و نگار صفحات از چاپ سیلک. آ‌ن‌طور که حسن ستارزاده، مدیر انتشارات خانه ادبیات می‌گوید: کتاب‌های حمام مختص زمان شروع یادگیری کودک هستند، نه با آب دهان کودک خیس می‌شوند و نه در اثر مچاله کردن تغییری در ساختارشان ایجاد می‌شود. از طرفی چون حالت نرم و رنگ‌های شاد و زنده دارند حس خوبی برای بازی در کودک ایجاد می‌کنند. در تهیه این کتاب‌ها آنقدر به سلامتی خردسال اهمیت داده شده که به گفته ستارزاده بعد از انتشار، کتاب‌های حمام یک مرحله شست‌وشو داده می‌شوند. البته از والدین هم خواسته می‌شود بعد از خرید، یک‌بار دیگر این کتاب‌ها را بشویند و بعد در اختیار کودک قرار دهند چون خردسال در این سنین اجسام را داخل دهانش می‌برد. از آنجا که قابلیت شست‌وشو در مورد کتاب‌های پارچه‌ای مخصوص خردسالان وجود ندارد، این کتاب‌ها به اندازه کتاب‌های حمام اقبال نیافته‌اند.
کتاب موزیکال
وقتی صدا و بساط رنگ و خیال کتاب خردسال را تکمیل کنیم می‌توان انتظار داشت کتاب از دست‌های کوچک او نیفتد. شاید مدت‌ها با آن قد و قواره ریزه‌اش روی لبه تختی بنشیند، پاهایش را تکان بدهد و صداهایی را که یاد گرفته برای خودش دوره کند. به‌خصوص در همان سال‌های نخست کودکی که در حال آموختن حرف به حرف و کلمه به کلمه از بزرگ‌ترهاست. شاید برای همین است که خردسال تا حد زیادی به آواها و آوازها عکس‌العمل نشان می‌دهد. پس اگر قرار است از همان ابتدا دنبال یک مسیر مستقیم و کوتاه برای آموزش خردسال باشیم، این مسیر از میان ورق‌های کتاب موزیکال کودک می‌گذرد. این کتاب‌ها برای خردسالان یک‌ساله طراحی شده است و قصد دارد آنها را با صداها آشنا کند. متن کتاب‌های موزیکال به شکلی تهیه شده که کودک در خطوط مختلف آن با تصاویر گوناگونی از حیوانات مواجه می‌شود و با رسیدن به هر کدام از این شکل‌ها می‌تواند آیکون مربوط را در بخش صوتی کتاب فشار دهد تا به طور مثال صدای حیوانات داستان را بشنود و جرقه آشنایی با دنیای وسیع اطرافش بزند.
کتاب لمسی
هیچ بعید نیست دنیای کتاب خردسال هر روز با طرح‌ها و فرم‌هایی رنگارنگ شود که تا چندی پیش در مخیله طراحان کتاب نمی‌گنجیده است. امروز همان‌طور که باید منتظر هر شکل و اندازه‌ای از کتاب خردسال بود، می‌توان انتظار داشت جلدسازی‌ها هم از چارچوب‌های پیشین فراتر روند و جلوه‌ای ساختارشکنانه به خود بگیرند تا جایی که مخاطب خردسال را به تهیه و نگهداری کتاب جذب کنند و از طرفی مشوق یادگیری مطالب آموزشی صفحات آن باشند.آن گونه که اقبال کتاب‌های لمسی نشان می‌دهد، این نوع کتاب‌ها تا اینجای کار موفق پیش رفته‌اند. کتاب‌هایی که با تعبیه بخش کوچکی از پوست بدن حیوانات روی جلدشان، خردسال را با انواع حیوانات آشنا می‌کنند. البته این فقط جلد نیست که حیوانات مختلف را به کودک معرفی می‌کند چون در صفحات کتاب هم به نوع زندگی، نحوه غذا خوردن و اطلاعات مربوط به حیوانات مختلف پرداخته شده تا خردسال، آشنایی اولیه‌ای با حیوانات پیدا کرده و در صورت مواجهه با آنها بتواند با حیوانات اطرافش به نحو صحیح رفتار کند. علاوه بر این، کتاب‌های لمسی خردسال را با اشیای اطراف هم آشنا می‌کنند.
نقاشی کن و کاردستی بساز
می‌گویند اگر داستانی را زندگی نکنی نمی‌توانی آن را بنویسی. شاید ایده تدارک دیدن کتابی با فضای شبیه تخته سیاه کلاس‌های دبستان که بعدها تبدیل به تخته‌های سفید شدند از همین‌جا آمده باشد؛ از آرزوی همراه داشتن بخشی از تخته سفید برای کشیدن نقش‌هایی که در ذهن کودکان دیروز بوده‌اند. امروز همراه داشتن بخش کوچکی از تخته سفید مدارس برای کودکان پیش از دبستان هم مهیا شده؛ کتاب‌هایی که با فراهم کردن صفحاتی از تخته سفید البته در اندازه‌های کوچک به خردسال این امکان را می‌دهد که نقاشی‌اش را طبق الگوی صفحه قبل، بارها بکشد و پاک کند تا به شکل دلخواهش برسد. اگر اشتباهی در کشیدن نقاشی ایجاد شود، خردسال می‌تواند با یک تکه دستمال کاغذی یا ته ماژیک مختص نقاشی بر صفحات این کتاب، خطاها را پاک کند و دوباره نقاشی‌اش را بکشد. کتاب‌های کاردستی هم جزو کتاب‌هایی هستند که امکان ساختن اَشکال و فضاهایی از دنیای اطراف کودک را برای او فراهم می‌کنند. کودکان دور شکل‌ها را با قیچی می‌برند، از روی خط چین‌ها تا می‌زنند و شکل‌های دست‌سازشان را روی صفحاتی از دنیای کوچک کتاب می‌چینند تا هم سرگرم شوند و هم آموزش ببینند.
کتاب متحرک
بزرگ‌ترهای امروز اگر کودکان کتابخوان دیروز بوده باشند، حتما به خاطر دارند تصاویر کتاب‌های کودکی‌شان نهایتا دنیای نصفه‌نیمه‌‌ای را خلق می‌کرد که باید دنباله آن را در خیال‌شان می‌آفریدند. شاید تصویر اسب‌هایی در میان نیزارهای وسیع که از هیکل ستبر آنها، فقط سر و دمی‌پیدا بود و یال‌هایی که روی گردن نجیب اسب ریخته. باقی تصویر در ذهن کودک شکل می‌گرفت و با آن دنیایی برای خود می‌ساخت. امروز اما مهم‌ترین اصلی که در تهیه کتاب خردسال در نظر گرفته می‌شود، قابلیت بازی کردن است. شاید برای همین است که «کتاب- بازی‌ها» بیشتر از سایر کتاب‌ها مورد توجه خردسالان قرار گرفته‌اند. کتاب‌هایی که به گفته ستارزاده، همیشه در آنها اتفاقی رخ می‌دهد و همین امر باعث جذب مخاطب می‌شود. در این میان کتاب‌های متحرک با قابلیت حرکت کردن بخش‌هایی از تصویر کتاب، فضای جالبی را برای خردسال می‌سازد؛ تصاویری که با حرکت دست خردسال و چپ و راست بردن تکه‌ای از کتاب، برش‌هایی را از پیش چشم‌های او برمی‌دارد و بخشی دیگر از قصه کتاب را برایش به نمایش می‌گذارد. علاوه بر این کتاب- بازی‌ها کتاب‌های آموزشی- سرگرمی هم وجود دارد مانند جعبه‌ای که بعد از بازکردن در آن صفحات کتاب به صورت آکاردئونی از جعبه بیرون می‌پرند و بعد از تخلیه انرژی خردسال، آموزش‌های لاز م را به او می‌دهند.
کتاب سخت
وقتی کودک دست می‌گذارد روی ستاره‌ای که دارد از آسمان کتابش می‌افتد پایین، حتما در خیالش نردبامی ساخته بلند تا از پله‌های آخرش دست سوی ستاره دراز کند. دنیای خیال و آرزویی که در خردسالی از همیشه وسیع‌تر است، تخیلات و بازی‌های زیادی را می‌آفریند. اگر قرار باشد کتاب‌های کودک با این علاقه‌مندی سرشار به بازی و تخیل، سالم بمانند باید سراغ کتاب‌هایی را گرفت که تاب تحمل آن همه چرخش و پیچش در دست‌های کودک را داشته باشد و در مقابل بازی‌های او مقاوم باشد. کتاب‌های سخت که مختص خردسالان یک و نیم تا چهار ساله است این خصوصیت را دارند. در تهیه این کتاب‌ها یک لایه مقوای معمولی روی مقوای سخت و ضخیم کتاب، لمینیت و سطح آن با سلفون پوشیده می‌شود تا هم مقاوم‌تر شود و هم اگر با دهان کودک تماس پیدا کرد، مشکلی برای سلامتی او به وجود نیاید. در این نوع کتاب‌ها هم می‌توان ادامه آموزش‌های کتاب حمام را پی گرفت و هم قصه‌ها و شعرهای کوتاه و ساده برای خردسالان تدارک دید.
کتاب برجسته و دکمه ای
معلوم است وقتی کودکی کتابش را باز کند و به جای تصاویر تخت، با باغچه و تاب و سرسره‌ای روبه‌رو شود که از کتاب بیرون جهیده و شکل سه‌بعدی به خودشان گرفته‌اند، با پسرک داستان تا آسمان هم که باشد تاب می‌خورد و سرسره بازی می‌کند. اصلا برای همین است که طراحان کتاب خردسال، دست به کار تهیه این کتاب‌ها با تصاویر سه‌بعدی‌شان شدند چون هم جنبه جذب‌کنندگی برای خردسال دارند و هم جنبه آموزشی، به‌خصوص زمانی که حروف و کلمات در این کتاب‌ها شبیه‌سازی شود به خاطر برجستگی کتاب و شکل فانتزی و سه‌بعدی آن کودک بیشتر جذب خواندن کتاب می‌شود. البته ماجرای کتاب‌های هیجان‌انگیز خردسالان به همین‌جا ختم نمی‌شود چون بساط جاری شدن در پیچ و تاب ناتمام کتاب‌های دکمه‌ای هم دست کمی از سُر خوردن بر قوس رنگین‌کمان خیالی کتاب‌های برجسته ندارد. آموزش چگونگی بازی کردن و حرکت دادن شخصیت‌های داستان هم در دی‌وی‌دی آموزشی ابتدای کتاب به همراه موسیقی آمده تا کودکان ببینند، یاد بگیرند و با انگشت‌های کوچک‌شان قهرمان قصه را در خم جاده‌های بی‌انتهای کتاب بلغزانند.