گشتی در حوالی میدان بهارستان

بافت تاریخی تهران در محدوده منطقه12 آنقدر مکان های دیدنی دارد که ما در این شماره یک بار دیگر می خواهیم شما را به حوالی میدان بهارستان و خیابان مصطفی خمینی ببریم. با این تفاوت که قرار است با همدیگر مسیری را طی کنیم که چند نقطه مذهبی- تاریخی متفاوت را درون خود جای داده است. در این مسیر، شما هم از امامزاده سپید اسماعیل، مدرسه فیلسوف الدوله و کاروانسرای خانات بازدید می کنید و هم به دیدار کنیسه عز را یعقوب و اولین کلیسای ارامنه در تهران می روید. بازدید میکنید و سری هم به بنا های تاریخی دوران قاجار می زند.
چطور برویم؟
متروی بهارستان بهترین وسیله حمل و نقل عمومی برای رسیدن به مبدا مسیر تور تهران گردی این شماره است. اگر مشکلی با پیاده روی های 10 تا 15 دقیقه ای ندارید می توانید از مترو به سمت جنوب پیاده به راه بیفتید و وارد خیابان مصطفی خمینی شوید اما اگر شرایط شما برای پیاده روی مناسب نیست می توانید مسیر های کوتاه بین مکان های دیدنی را هم با تاکسی طی کنید. بعد از بازدید از آخرین مکان تاریخی این تور که کمی پایین تر از خیابان مولوی است، می توانید با اتوبوس یا تاکسی خودتان را به ایستگاه مولوی برسانید و از آنجا به هر جای تهران خواستید سفر کنید.
1. کنیسه عزرا یعقوب
بعد از چند دقیقه پیاده روی در مسیر خیابان مصطفی خمینی از میدان بهارستان، به بیمارستان دکتر سپیر می رسید. جایی که درست روبه روی کوچه برادران بر همه قرار دارد. وارد کوچه شوید و سمت چپ تان در کوچه حکیم، بن بست چهارم یکی از قدیمی ترین و بزرگ ترین عبادتگاه های یهودیان یعنی کنیسه عزرا یعقوب ببینید. شما باید بدانید الان در مرحله عودلا جان، قدیمی ترین محله یهودیان تهران قرار دارید. جایی که در دوران قاجار یکی از مرفه ترین و بزرگ ترین محلات شهر تهران بوده است. بنای کنیسه عزرا یعقوب در اواخر قرن نوزدهم میلادی در دوران حکومت ناصرالدین شاه قاجار ساخته شده و با وجود ترمیم و نوسازی های متعدد هنوز کاملا بافت اولیه خود را حفظ کرده است. این عبادتگاه که در ردیف آثار ملی ایران ثبت شده، بنا به وصیت عزرا یعقوب یکی از تاجران معروف زمان ناثری و در سال 1273 شمسی توسط همسر وی ساخته شده است. کنیسه عزرا یعقوب در واقع از دو کنیسه کنار هم تشکیل می شود که یکی از آنها سال هاست به محل زندگی چند خانواده یهودی تبدیل شده و برای انجام مراسم مذهبی قابل استفاده نیست . وقتی وارد حیاط نسبتا بزرگ کنیسه می شوید، در ضلع جنوبی حیاط با ساختمان های مواجه می شوید که پشت در و پنجره های عریض و شیشه های مشبک آنها ، چند خانواده یهودی ساکن هستند . درست روبه روی این ساختمان کنیسه کوچک تر قراردارد ، جایی که هنوز هم درمناسبت های خاص مراسم مذهبی یهودیان در آن برگزار می شود . اما تا دهه 1340 شمسی این کنیسه یکی از مهم ترین مراکز تجمع یهودیان پایتخت بود . به طوری که پیش از آن در زمان جنگ جهانی دوم ، چندین خانواده مهاجر یهودی از لهستان در این کنیسه اسکان داده شدند . از دهه 40 به بعد ، باکم شدن جمعیت یهودیان محله عودلاجان و مهاجرت آنها به کشورهای دیگر ، این کنیسه به حالت نیمه تعطیل در آمد .
2. امام زاده سید اسماعیل
بعداز بازدید از کنیسه یهودیان دوباره وارد خیابان مصطفی خمینی شوید و به سمت جنوب حرکت کنید . بعد از عبور از خیابان 15 خرداد ، به میدان سید اسماعیل می رسید . حالا شما درون یک مجموعه تاریخی ارزشمند با مرکزیت بقعه امام زاده سید اسماعیل ایستاده اید . در اطراف این امام زاده ، بناهای دیگری مثل آب انبار ، مدرسه و بازار تهران ساخته شده و بافت محله چاله میدان را تغییر داده است . بعد از اینکه به امام زاده سید اسماعیل از اعقاب امام علی النقی (ع) سلام دادید میتوانید قدیمی ترین سند تاریخی تهران را در ضلع غربی حرم ببینید . بر اساس کتیبه ای که بر درمنبت عتیقه این امامزاده نصب شده ، در چوبی بقعه ، قدیمی ترین سند تاریخی تهران است که درسال 866 قمری یعنی دوره آق قویونلوها توسط استاد حسین پسر پیرعلی حداد تهرانی ساخته شده است . البته بنای کنونی امام زاده ، شامل صحن ، ایوان ، رواق ، بقعه و مسجد بر اساس کتیبه دیگری که در ایوان و داخل حرم نصب شده در زمان محمد شاه قاجار و در سال 1262 قمری توسط عیسی خان بیگلر بیگی احداث شده . اگر گشتی در اطراف امام زاده بزنید سه ورودی مختلف آن را پیدا می کنید که به مکان های تاریخی دیگری راه دارد . ورودی شرقی در واقع مدخل اصلی بناست . جایی که تزئینات زیادی ندارد و به نظر میرسد نیمه کاره رها شده است .این ورودی مقابل سر در آب انبار ساخته شده و به معبر شمال جنوب شرقی امامزاده و خود امامزاده به میدان سید اسماعیل راه دارد . دو ورودی دیگر اطراف صحن نیز یکی در شمال و دیگری در جنوب به معابر فرعی راه دارند . کاشی های زرین فام مرقد ، متعلق به قرون هفتم و هشتم ه.ق و مناره های موجود در این بقعه از قرن سیزدهم ه.ق باقی مانده است .
3. مدرسه فیلسوفالدوله
از جمله بناهای تاریخی مجموعه امام زاده سید اسماعیل مسجد و مدرسه ای به نام فیلسوف الدوله است که در همان دوران قاجار در محله چاله میدان ساخته شده . بعد از زیارت این امام زاده معصوم ، میتوانید از این مکان تاریخی هم که در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده دیدن کنید . این بنا توسط میرزا کاظم فیلسوف الدوله پزشک مشهور دوره ناصری متوفی سال 1323 هجری قمری ساخته شده و مقبره بانی این بنا هم در حیاط کوچکی پشت صحن قرار دارد . پیرامون صحن مسجد 12 حجره و دو ایوان وجود دارد و روبه روی حجره ها شبستانی ستون دار احداث شده که مراسم نماز هر روز در آن برگزار می شود . اگر هنگام نماز ظهر به این محل رسیدید میتوانید بعد از اقامه نماز ، کاشی کاری های ظریف و کاربندی های زیبا این مسجد را به دقت نگاه کنید .
4. قدیمی ترین کلیسای ارمنی تهران
بعد از دیدن یک کنیسه و یک مسجد قدیمی حالا نوبت به بازدید قدیمی ترین کلیسای ارمنیان تهران می رسد . اولین کلیسای ارامنه در تهران که بیش از 200 سال قبل از خشت و آجر ساخته شده ، هنوز در خیابان مولوی پابرجاست . کافی است ازمسجد فیلسوف الدوله وارد بازار نجارها شوید و از آنجا مسیر سرپوشیده بازار حضرتی را دنبال کنید تا این کلیسا را در سمت راست خود ببینید . آیینه کاری های کاخ گلستان بهانه ای بود تا معماری این کلیسا در دوران قاجار از ارمنستان به ایران بیایند و مکانی را برای عبادت شان در تهران قدیم بسازند . آنها کلیسای تادئوس و بارتوقیموس مقدس را در سال 1808 میلادی در کوچه موسوی که پیش از این به کوچه ارامنه معروف بوده در بازار حضرتی بنا کردند . بنای این کلیسا از نظر معماری شباهت زیادی به کلیساهای ارامنه جلفای اصفهان دارد . سقف این کلیسا کاهگلی است و در ها و پنجره های آن همه از جنس چوب ساخته شده اند . طبق روایتی یکی از نقاش های معروف ارمنی هوناتان ، تمام سطح دیوارهای داخلی کلیسا را با نقاشی های معروف ارمنی هوناتان ، تمام سطح دیوارهای داخلی کلیسا را با نقاشی های آب رنگ تزئین کرده بود اما در مرمت های متناوب این نقاشی ها زیر لایه ای از گچ پوشیده شدند تا اینکه در عملیات ترمیمی سال 1970 میلادی قسمتی ازنقاشی ها به صورت سالم دست نخورده از زیر گچ کاری ها بیرون آمد . آخرین مرمت انجام شده روی این کلیسا در سال 1382 توسط سازمان میراث فرهنگی انجام شد تا اولین جمعه هر ماه میلادی مراسم مذهبی ارامنه در این کلیسای تاریخی انجام شود. قدیمی ترین کلیسای ارمنی شهر تهران فقط 220 متر مربع مساحت دارد و قبر دو نفر از معماران این بنا هنوز در حیاط کلیسا بر جای مانده است . آن طور که در تاریخ مسیحیت آمده ، تادئوس و بارتوقیموس ، دو تن از شاگردان مسیح بودند که مسیحیت را به ارمنستان آوردند و هنوز هم در اوایل مهر هر سال سالروز این دو قدیس دراین کلیسا برگزار میشود . این کلیسا در آن زمان کاربری های دیگری هم برای مسیحیان ساکن پایتخت داشته و از اتاق های آن به عنوان کلاس درس ارامنه استفاده می شده . حیاط کلیسا هم مدفن ارامنه سرشنانس است که در تهران فوت کرده اند . وقتی وارد حیاط کلیسا می شوید می توانید مقبره دکتر داوید مگردیچیان داویانس معروف به حکیم داودخان را ببینید . کسی که در زمان امیرکبیرپزشک مخصوص در بار بوده است . در صحن کلیسا مقبره هیا آلکساندر شاهزاده گرجی ، چالز اسکات فرزند دوم واتلر اسکات نویسنده و ادیب انگلیسی و همچنین مقبره چارلز الیسون وزیر مختار اتگلستان هم وجود دارد . در کنار این مشاهیر شما میتوانید قبر زاتی اتریشی مهندس نظام و معلم ریاضیات مدرسه دارالفنون را هم ببینید . لیندسی افسر انگلیسی که درسال 1812 میلادی برای آموزش ارتش به ایران آمده بود هم در محوطه این کلیسا دفن شده است . تعدادی از سنگ قبرها هم در زمان مرمت کلیسا در داخل و خارج دیوارهای آن تعبیه شده اند .
5. کاروانسرای خانات
هرچند تصور وجود کاروانسرایی با 10 هزار متر مربع وسعت در میان کوچه پس از کوچه های شلوغ بازار مولوی مشکل است اما خوشبختانه بنای تاریخی کاروانسرای خانات بعد از گذشت 180 سال هنوز هم در خیابان صاحب جم کمی پایین تر از چهاررراه مولوی به حیات خود ادامه میدهد . این کاروانسرا که حالا به عنوان مکانی برای بورس خشکبار استفاده می شود در زمان ساخت خارج از باروی صفوی شهر تهران در کنار راهی که از دورازه حضرت عبدالعظیم (ع) به شهر ری می رفت قرار داشت . این موقعیت مکانی در سال 1247 شمسی با توسعه شهر تهران تغییر کرد و کاروانسرا را به داخل محدوده شهر قاجار آورد . معماری کاروانسرای خانات شبیه معماری بناهایی است که در اواخر دوران ناصرالدین شاه قاجار ساخته شده اند . این بنا حدود 100 سال قبل توسط موسی خان امین الملک به حاج سید علی اردهالی واگذار شده و از آن تاریخ تا به حال در مالکیت خانواده اردهالی باقی مانده است . این خانواده به جای تخریب و نوسازی بنا ، آن را از سال1382 تا 1387 مرمت کرده اند و یک سفره خانه سنتی هم در ضلع جنوب شرقی کاروانسرا ساخته اند . شما می توانید در ایوان بیرونی کاروانسرا دکان های فروش حبوبات و گیاهان دارویی و ادویه جات را ببینید اما محوطه دورنی کاروانسرا هنوز به شکل قدیمی آن باقی مانده است .