قدم زدنی تاریخی در محله "پل رومی" شمیران

از ملای روم تا روم شرقی
"از محله خوش آب و هوا "پل رومی "که بگذریم. آبادی مهمی نمی بینیم تا به تجریش می رسیم . تجریش مرکز شمیران و از نواحی تاریخی و قدیمی کوهستان البرز است." روایتی از یکی از سفرای دولت ترکیه ، سال 1313 :قدیمی ها این محله را در زمره محدوده شمیران می شناسند. اما برای آن که بدانید اصلا چگونه شد که محله پل رومی جدید آمد باید درست به135 سال قبل باز گردیم ؛ سال 1300 قمری یا 1879میلادی . در سال هایی که قرن نوزدهم رو به پایان می گذشت . " فخری افندی " سفیر کبیر دولت عثمانی ، باغی را در این منطقه خرید و عمارتی ساخت که به باغ سفارت عثمانی مشهور شد . پس از تغییر رژیم حاکم ،این عمارت به دولت ترکیه تعلق گرفت و به مرور اتباع ترک ، بخشی از زمین های این محدوده را تحت تملک خود قرار دادند .بد نیست نظری هم به گفته دکتر منوچهرستوده در جلد نخست کتاب " جغرافیای تاریخی شمیران " در این باره داشته باشیم :
پل رومی بالاتر از تیغستان دست چپ جاده قدیم تهران به تجریش : کسانی که به دامنه توچال آمد و شد دارند . ایستگاه پل رومی را خوب می دانند . ولی شاید ندانند که چرا این ایستگاه به پل رومی شهرت دارد . اینک به طور اختصار به آن اشاره می شود . در ایران دوره قاجاریه و حتی پیش از آن دولت عثمانی سابق را که جانشین دولت روم شرقی بود دولت روم می خواندند و سفیر عثمانی را غالبا سفیر رومی می گفتند . در سال 1300 قمری یکی از سفیران دولت عثمانی در تهران ، خیابان فردوسی ، محلی برای سفارتخانه خود بنا کرد و در بالای الهیه فعلی ، باغ و عمارتی ساخت که در مجاورت پل فعلی است و در تاریخ بنای سفارت تهران و باغ و عمارت مزبور ، یکی از شعرای ترک زبان به فارسی چنین گفته :
سال هجری 1300بود
کاین بنا را به عون سبحانی
ز امر سلطان حمید خان دوم
ساخت فخری سفیر عثمانی
پل رومی ذخیره گاه طبیعی تهران
محله پل رومی در جوار تپه قیطریه و مابین تقاطع خیابان شریعتی و بزرگراه آیت الله صدر قرار دارد . رود دربند که یکی از هفت رود دره تهران است به عنوان عنصری طبیعی و در مجموعه ای گسترده و غنی تر با عنوان " رود دره دربند " در فهرست آثار ملی ایران نیز قرارگرفته است . از این محله و زیر پل رومی عبور می کند و تا چیذر ادامه می یابد . این محله در گذشته نه چندان دور پر از باغات وسیعی بود که موجب تلطیف هوا و منظر شمال شهر میشد ، اما در دهه های اخیر به دلیل ساخت و سازهای بی حد و حصر اکثر آنها به مجتمع ها وبرج های بزرگ و بلند مرتبه تبدیل شده اند . یاد آور می شود که باغ سفارت تابستانی ترکیه و نیز باغ بزرگ دیگری همجوار آن با چنار هایی کهنسال به عنوان یکی از ارزش ها و ذخایر طبیعی و کم نظیر تهران به شمار می روند . در اواخر دوره قاجاریه فاصله تهران تا شمیران ، از جنوب به شمال بیابان و تپه های عباس آباد و در شمال آن الهیه ، امانیه ، پل رومی ، قیطریه و بالاخره روستا یا قریه تجریش قرار داشت . در دوره قاجاریه به مرور زمان و به ویژه پس از احداث برخی کاخ های سلطنتی در مسیر راه شمیران نظیر قصر قجر و کاخ های سلطنت آباد و ... بسیاری از متولدین نیز اقدام به خرید زمین وساخت خانه های تابستانی کردند . از جمله میرزا علی اصغر خن اتابک امین السلطان به وسیله " حاجی غلامرضا خان آصف الدوله " مالک باغ قیطریه و زمین های اطراف آن شد . این باغ از جمله باغ هایی است که " حاجی میرزا آقاسی " صدر اعظم محمد شاه قاجار احداث کرد و بعد مالک آن " آصف الدوله " شد و آصف الدوله هم با اهدای آن به اتابک ، فرمانروای خراسان شد ! برخی سفارت های دیگر کشور ها نیز دست به اقدام مشابهی زدند ، از جمله سفارت انگلیس در قلهک و سفارت روس در زرگنده و سفارت ترکیه و آلمان در پل رومی املاکی خریدند و باغ های ییلاقی ساختند . در باغ سفارت انگلیس که ثبت ملی هم شده است ، یکی از قدیمی ترین ابنیه دوره قاجار وجود دارد . در سفارت ییلاقی روس محمد علی شاه پناهنده شد و از شاهی خلع شد و سلطنت به فرزندش احمد شاه رسید . در خصوص سفارت عثمانی ، داستان به این صورت است که " فخری افندی " به نمایندگی از دولت عثمانی نزدیکی پل رومی عمارتی ساخت و پس از مدتی در سال 1300 هم او ملک محل سفارت ترکیه در خیابان فردوسی فعلی را خرید و سفارت خانه را به آنجا منتقل کرد . رو به روی پل رومی – در سمت شرق – قبرستان کهنه قیطریه قرار داشت که در دهه 40 برای احداث خیابان و ... دستخوش تغییر شد و تغییر شکل داده است .
پل رومی کجاست ؟
منطقه پل رومی ، بر اساس تقسیمات جدید ، در ناحیه ای از منطقه یک شهرداری تهران قرار دارد . کافی است خود را از طریق بزرگراه آیت الله صدر به خیابان دکتر شریعتی برسانید . همان خیابانی که پدر بزرگ ها و مادر بزرگ های مان ، آن را به جاده قدیم شمیران می شناسند . درست نرسیده به بلوار صبا ، مقابل ایستگاه متروی قیطریه ، خیابانی است که بر خیابان شریعتی عمود می شود . اینجا دیگر خیابان و محله " پل رومی " است که از شمال به تجریش ، از جنوب به قلهک ، از غرب به الهیه و از شرق به قیطریه مختوم می شود . اگر بنای تان بر این بود که با اتوبوس به این بود که با اتوبوس به اینجا بیایید ، با استفاده از اتوبوس های خط میدان رسالت – میدان قدس – تجریش در ایستگاه پل رومی پیاده شوید . دسترسی با مترو هم سهل است . اگر قطارهای خط یک مترو را سوار شوید ، می توانید در ایستگاه قیطریه پیاده شوید و به این محله بروید .
یافته های باستان شناختی در چشمه علی ری ، دروس و به ویژه قیطریه واقع در شمال تهران از وجود جمعیت هایی در این منطقه از حدود هشت هزار سال پیش حکایت می کند . این تمدن که به واسطه استفاده گسترده مردم این ناحیه از سفال هایی به رنگ قرمز که بدون چرخ سفالگری ساخته شده اند . به " تمدن سفال قرمز " معروف است ، تقریباً تا پنج هزار سال بعد ادامه داشت . در پایان هزاره دوم ق . م . تازه واردانی که بارزترین مشخصه آنها استفاده از سفال هایی به رنگ خاکستری تیره است و به باور بیشتر دانشمندان منشا آریایی داشتند ، جای مردم متعلق به تمدن سفال قرمز را گرفتند .
وقتی وارد خیابان پل رومی می شوید ، به در سفارت ترکیه می رسید . درست رو به روی در ، پل قوسی کوچکی است که الهیه را به خیابان شریعتی متصل میکند . این پل نسبتا بزرگ که روی امتداد رودخانه مقصود بیک احداث شده ، در آن زمان ، آجری بود که اکنون سنگی شده است . این رودخانه که نام خود را از نام حاکم تجریش در عهد شاه عباس اول صفوی گرفته است ، رودخانه ای شمال غربی – جنوب شرقی است که حدود دو کیلومتر، طول دارد و از پل تجریش شروع شده و به پل رومی ختم می شود . به بیان کامل تر ، این رود و دره ای که رود در آن جاری می شود ، در مجاورت بافت مسکونی منطقه قرار داشته و یکی از حوزه های مهم زیست – محیطی شمیران به حساب می آید .
محله پل رومی ، از جمله مناطق تهران است که در حفاری های صورت گرفته در دهه اخیر ، آثار قابل توجهی از " تمدن سفال قرمز " به دست آمد . علی کرم همدانی در دایره المعارف بزرگ اسلامی زیر مدخل " تاریخ تهران " آورده است :
" یافته های باستان شناختی در چشمه علی ری ، دروس و به ویژه قیطریه واقع در شمال تهران از وجود جمعیت هایی در این منطقه از حدود هشت هزار سال پیش حکایت می کند . این تمدن که به واسطه استفاده گسترده مردم این ناحیه از سفال هایی به رنگ قرمز که بدون چرخ سفالگری ساخته شده اند، به " تمدن سفال قرمز " معروف است ، تقریباً تا پنج هزار سال بعد ادامه داشت . در پایان تا هزاره دوم ، تازه واردانی که بارزترین مشخصه آنها استفاده از سفال هایی به رنگ خاکستری تیره است و به باور بیشتر دانشمندان منشا آریایی داشتند ، جای مردم متعلق به تمدن سفال قرمز را گرفتند . آثار قابل توجهی از صاحبان تمدن سفال خاکستری در حوزه تهران مانند " پل رومی " ، خوجیر تهرانپارس ، فشاپویه ، حصارک شمیران ، اوین ، فرودگاه امام خمینی ، دروس ، بوستان پنجم سلطنت آباد ، عباس آباد و قیطریه یافت شده است . بیشتر این آثار در محدوده تهران امروزی به طور اتفاقی و به هنگام کارهای ساختمانی یافت شده و سپس مورد توجه باستان شناسان قرار گرفته است " . اما درباره اینکه چرا این پل ، رومی نام گرفته است ، سه نقل قول در میان است نخست ، که از بقیه اقوال ، متقن تر است ،بیان می دارد که تا پیش از شکوفایی دولت عثمانی و سقوط قسطنطنیه ( استانبول ) ، ترکیه کنونی را روم شرقی مینامیدند . به سبب مجاورت با سفارت این پل را پل رومی نامیده اند . برخی دیگر می گویند چون اینجا ، میان سفارتخانه های ترکیه و روسیه قرار دارد ، پل رومی نام گرفته است . عده ای هم معتقدند که نام پل از مولانا جلال الدین رومی گرفته شده است . علت نامیدن مولانا جلال الدین بلخی ، به مولای روم نیز ناشی از منسوب کردن حضرت مولانا به دیار ترکیه امروزین یا روم شرقی پیشین است . البته به روایتی دیگر ، وجه تسمیه پل رومی برگفته از پلی در جنوب غرب ایران ، در شهر دزفول است که به وسیله اسیران رومی ساخته شده است و به همین دلیل در گذشته قنطره الرومی یا پل رومی خوانده می شده است . اما علی اصغر نصر آبادی از محققان تاریخ شمیران در یادداشتی نوشته است : " رو به روی "پل رومی " ، در سمت شرق ، قبرستان کهنه قیطریه قرار داشت که به یاد دارم در سال 1342 که پدرم خانه ای در قیطریه می ساخت با احداث خیابان ، از میان قبرستان قبرها و استخوان ها آشکار بچه ها با استخوان ها بازی می کردند ." نکته ای که کمتر مورد توجه واقع شده ، این است که در این محله ، کلیسایی نیز وجود دارد . کلیسای " قلب مقدس عیسی مسیح " که عبادتگاه هموطنان کاتولیک است ، درسال 1299 ش/1920 م . ساخته شده و 29 سال پیش نیز تجدید بنا و مرمت شده است . البته این کلیسا ، چندان بزرگ نیست و طول آن 14 متر و عرض آن متفاوت است . همچنین ضلغ جنوبی آن 9 و ضلغ شمالی6 متر است . این کلیسا ، کمی پایین تر ازپل رومی ، در باغ سفارت واتیکان قرار دارد . با اینکه اکنون در حال تعمیر است اما همچنان پذیرای نصرانیان ایرانی است . علاوه بر این ، داخل محله ، در خیابان شهید شریفی منش ، بن بست آذر ، بیمارستان اختر هم به فعالیت مشغول است که پیشینه ای 68 ساله دارد . این بیمارستان در سال 1325 توسط خانم اخترالملوک سهرابی وقف هلال احمر شده است . ساختمان مرکزی درسال 1332 تاسیس و تحویل ارتش آمریکا شد . ساختمان های شماره 1 و 2 که از جمله اراضی عبدالحسین میرزا فرمانروا بوده و به فرزند وی ، فیروز میرزا و بعد هم نوازندگان او رسیده بود نیز در سال 1358 در اختیار بنیاد مستضعفان قرار گرفته بود ، مجموعاً با ساختمان مرکزی به وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی واگذار شد. پس از ادغام بهداری و دانشگاه ها در سال 1365 به عنوان مرکز پزشکی ، آموزشی ، درمانی جزو واحد های دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهید بهشتی قرار گرفت . فعالیت اساسی و عمده این بیمارستان در رشته تخصصی ارتوپدی است . باغ سفارتخانه های ترکیه ، آلمان ، روسیه ، سوییس ، بلژیک و دانمارک در این محله قرار دارد .
نگاهی به تاریخ روابط ایران و عثمانی درزمان شهرت یافتن این منطقه به پل رومی
عقبه روابط ایران و عثمانی ، به دوره صفویه بر میگردد. دوره ای که مملو از تنش های گوناگون بود . چه آن زمان که در چالدران ، سپاهیان شاه اسماعیل ، به خاک و خون کشیده شدند و چه آن روز که ارتش شاه عباس ، توانست بر عثمانیان چیره آید . حملات ایران به قلمرو عثمانی در دوران نادرشاه ناشی از اقتدار ایران بود . اگر چه در برهه هایی با شکست همراه بود اما تاریخ ، حکایت از غلبه ایران در اغلب نبردها دارد . با این وجود ، در عصر موسس سلسله افشاریه با وجود پیروزی های بزرگ قشون ایران و تصرف بیشتر شهر های عراق ، دولت ایران به همای سرحد جغرافیایی که در زمان شاه صفی صفوی مشخص شده بود ، بسنده کرد . مرگ نادر در سال 1160 قمری . و وجود برخی مشکلات داخلی در کشور همسایه ، سبب شد تا آرامش نسبی بر مرزهای باختری ایران حاکم شود . کریمخان با دخالت در عزل ونصب حاکم بغداد ،کمی فضا را متشنژ کرد که البته به تصرف بصره در سال 1189 قمری انجامید . جانشینان وکیل الرعایا ، پنج سال بعد که او وفات یافت ، نتوانستند این شهر را حفظ کنند . اما مهم ترین تحول تاریخ در جریان ارتباط سیاسی دوکشور در عهد قاجاریه ، نبرد ارزروم در دوران فرمانروایی فتحعلی شاه و نایب السلطانی عباس میرزا بود . هم ایران شروع به نفوذ در اکراد سلیمانیه به ویژه ایل بابان کرده بود و هم عثمانی به سختگیری و آزار اتباع ایرانی و همچنین زائران عتبات عالیات و حرمین شریفین ، دست یازدیده بود . نتیجه آنکه در ذیحجه 1236 قمری . 15 هزار سوم و پیاده و 10 عراده توپ از کرمانشاه به عراق لشکر کشید . با وجود پیروزی های سپاه ایران ، عثمانی از صلح با ایران به گونه ای که حقوق اتباع ایرانی ساکن عثمانی و زائران ایرانی عتبات و کعبه را تضمین کند، پرهیز داشت و تلاش می کرد شکست از ایران را جبران کند . اما در سراسر سال 1237 قمری ، پیروزی با ایران بود . عثمانی ها طبق فصل اول عهدنامه ارزروم اول که سال 1238 قمری منعقد شد توانستند ایران را ملزم به عدم دخالت در کردستان عثمانی کنند فصل اول عهدنامه با تاکید بر حاکمیت عثمانی بر ایل بابان را نیز می پذیرفت که این موضوع برای دولت ایران غیر قابل پذیرش بود . از این روشاه قاجار، در صفر 1239 در مکتوبی به نایب السلطنه ، بر حاکمیت ایران بر ایل بابان ، تاکید کرده و مرقوم می دارد : " در هیچ ماده سخن نداریم مگر در باب ایل بابان که سال های سال است روی توکل به جانب این دولت ابد مدت آورده و دست توسل به دامان خدام اعتاب ما زده اند ...و" عهدنامه نخست به دلیل آنکه خطوط مرزی و نقاط سر حدی به طور قطعی و واضح تعیین نشده بود ، نتوانست اختلافات دو دولت را به طور قطع از میان ببرد . برای حل این اختلافات کمیسیونی با حضور نمایندگان ایران ، عثمانی ، روس و انگلیس درشهر ارزروم تشکیل شد که به انعقاد معاهده دوم ارزروم در سال 1263 قمری منجر شد . این پیمان را میتوان نماینده آخرین تحول تاریخی مهم روابط ایران و عثمانی به شمار آورد ، زیرا از یک سو کلیه اختلافات قرون گذشته دو کشور در آن نمایان شد و از سوی دیگر اساس روابط جدید دو کشور را حتی تا زمان به وجود آمدن دولت عراق ، پس از جنگ جهانی اول همین پیمان بنا نهاد . پس از مشروطه ، اختلافات رو به سردی نهاد تا اینکه پس از تشکیل دولت ترکیه درسال 1923/1302 توسط مصطفی کمال پاشا و به موازات آن ، دو سال بعد ، حکومت پهلوی ، ارتباط دو کشور ، قوت و گرما گرفت . ناگفته نماند درسال هایی که دودمان قاجاریه حکمرانی می کرد ، ایرانیان بسیاری به آن سامان عزیمت کردند . زیرا آنجا به نوعی دروازه به اروپا بود و تاثیر تحولات سیاسی ، علمی و فرهنگی ، سریع تر و قوی تر صورت می گرفت .