تخت جمشید

در میان آثار تاریخی ایران، تخت جمشید یکی از بناهای شاخص است و هرساله هزاران ایرانی به دیدن آن می‌شتابند، اما این مجموعه در یک گستره 125 هزار متر مربعی آن‌قدر بزرگ است که تنها عده کمی‌فرصت می‌کنند همه ی بخش‌های آن را ببینند و توضیحات مربوط به معرفی کاخ‌ها و بناهای مختلف را از روی تابلوهای راهنما با دقت بخوانند.
گاهی نیز توضیحات آن‌قدر طولانی و فنی است که بازدیدکنندگان ترجیح می‌دهند از خیر خواندن‌شان بگذرند. اکنون در این مقاله می‌خواهیم تقریباً همه ی بخش‌های تخت جمشید را به صورت کوتاه و مختصر به شما معرفی کنیم.


پلکان ورودی
پلکان سنگی ورودی تخت جمشید در ضلع غربی این مجموعه قرار دارد و به صورت دو طرفه (جنوبی و شمالی) ساخته شده و هر پله هفت متر طول، 38 سانتی متر عرض و 10 سانتی متر ارتفاع دارد. کم ارتفاع بودن پلکان‌ها عده‌ای از پژوهشگران را به این نظر سوق داده که گویا این پله‌ها را برای آسان بالا رفتن اسبان، کوتاه ساخته‌بودند، اما باید دانست که رفتن به درگاه شاهان هخامنشی سوار بر اسب عملی توهین آمیز بود.در هر حال به احتمال زیاد این پله‌ها را برای سهولت بالا رفتن میهمانان و مراجعان دربار هخامنشی که بین‌ آن‌ها افراد سالخورده و ناتوان حضور داشتند، کوتاه ساخته‌اند. گفته می‌شود پله‌های سمت راست به مقام‌های پارسی و پله‌های سمت چپ به نمایندگان دیگر ملل تابع امپراتوری هخامنشی اختصاص داشته است.

دروازه ملل
دروازه ملل نخستین بنای تخت جمشید پس از بالا رفتن از پلکان ورودی است. این بنا در دوره خشایارشا فرزند داریوش اول به صورت تالاری به مساحت 612 مترمربع ساخته شد. مهمانانی که برای ملاقات با شاه به تخت جمشید می‌آمدند، ابتدا در این محل استقرار پیدا می‌کردند تا پس از اجازه شاه به حضور او باریابند. وجه بارز دروازه ملل مجسمه‌های عظیم گاو و ابوالهول با سر انسان است که در دو سوی دروازه‌های کاخ قرار دارند. این مجسمه‌ها از تمدن آشوری (از تمدن‌های ماقبل هخامنشی در عراق امروزی) ریشه گرفته‌اند.

خیابان سپاه
این خیابان محوطه بزرگی است میان دروازه ملل و کاخ صد دروازه با 92 متر طول و 10 متر عرض. در زمان هخامنشیان دیواری بلند در دو سوی این خیابان وجود داشت که اکنون تنها بخشی از بقایای آن باقی است. بنابراین در نبود دیوار، شکل خیابان نیز کاملاً دگرگون شده و به صورت یک محوطه باز و گنگ درآمده. گمان می‌رود که این خیابان محل رژه سربازان گارد جاویدان بود.
کاخ آپادانا
کاخ آپادانا بزرگ‌ترین کاخ مجموعه تخت جمشید است که ساخت آن در زمان داریوش اول آغاز شد و احتمالاً پس از 30 سال در زمان خشایارشا به پایان رسید. این کاخ حدود 200 سال مورد استفاده دربار هخامنشی بود. آپادانا به معنای کاخ بارعام است و چنین پیداست که نمایندگان تابع امپراتوری هخامنشی در اینجا به حضور شاه می‌رسیدند و هدایای خود را تقدیم او می‌کردند. آپادانا در زمان خود دارای یک تالار مرکزی وسیع با 72 ستون بود که از سمت شمال، غرب و شرق به ایوان‌هایی بزرگ منتهی می‌شد و در جنوب آن نیز تعدادی اتاق مرتبط به هم قرار داشت اما اکنون چیزی که باقی مانده، 14 ستون، پلکان ایوانها، و پی دیوار اتاق‌هاست.

پلکان‌های شمالی و شرقی کاخ آپادانا
یکی از بخش‌های زیبای تخت جمشید، پلکان‌های شمالی و شرقی کاخ آپاداناست که اطلاعات درخور توجهی از تاریخ دوره هخامنشی و چگونگی اجرای مراسم نوروز در تخت جمشید را ارایه می‌کند. روی این پلکان نقوش برجسته زیادی دیده می‌شود که آنها را می‌توان به چند بخش تقسیم کرد: سربازان پارسی و مادی؛ گارد جاویدان (نگهبانان مخصوص شاهان هخامنشی)؛ اشراف و نجیب‌زادگان پارس و ماد (که نقش محوری در اداره امپراتوری هخامنشی داشتند)؛ و نهایتا 23 گروه از نمایندگان ملت‌های تابع هخامنشیان که هر یک با لباس مخصوص خود، در حال حمل هدایای جداگانه‌ای برای شاه هستند. در کنار این ها نبرد شیر و گاو نیز به تصویر کشیده شده است. گویا قرار بود که نقوش پلکان‌های شمالی و شرقی شبیه به هم باشند، اما تفاوت‌هایی در جزییات و ریزه کاری‌های آنها دیده می‌شود و پلکان شرقی کامل‌تر است. از آنجا که این پلکان‌ها در گذر زمان به زیر خاک رفته بودند و تا سال 1311 خورشیدی مدفون بودند، برای قرن‌ها از گزند باد و باران در امان ماندند و جزو سالم ترین نقوش تخت جمشید به شمار می‌آیند.

کاخ سه دروازه
کاخ سه دروازه که به علت وجود سه دروازه ورودی به این نام خوانده می‌شود، درست در مرکز تخت جمشید قرار دارد. زمان ساخت این کاخ روشن نیست اما احتمالاً محل ملاقات شاه و مقام‌های بلندپایه دولتی بوده. کاخ سه دروازه از یک تالار مرکزی با سه ورودی ساخته شده که در پلکان هریک از ورودی‌ها تصاویر زیبایی از جدال شیر و گاو ؛ شاهزادگان هخامنشی، سربازان هخامنشی و از این قبیل حجاری شده است. همچنین در جرزهای سنگی دو سوی ورودی‌ها، تصاویری از یک شاه هخامنشی در حال ورود به کاخ یا نشسته بر تختی که بر دوش نمایندگان ملل تابع استوار است، دیده می‌شود.

کاخ‌های «ج» و «چ» و «د»
در جایی که به کاخ «ج» معروف است، بقایای اندکی از یک بنای نسبتا کوچک دیده می‌شود که نه زمان ساخت آن به درستی معلوم است و نه کاربری آن. در این مورد، نظرات گوناگونی مطرح شده که هیچ کدام قطعیت ندارند. بنابراین محققان نتوانسته‌اند به نام اصلی کاخ پی ببرند یا خودشان نام مناسبی را برای آن انتخاب کنند. به همین علت این کاخ در نقشه‌های تخت جمشید با حرف «ج» مشخص شده است. کاخ چ نیز مثل کاخ ج چیزی نیست مگر ویرانه‌هایی از یک کاخ شکوهمند که خوشبختانه پژوهش‌های تاریخی نام سازندگان آن را روشن ساخته‌اند: خشایارشا و اردشیر اول. اما کاربری کاخ به روشنی معلوم نیست و فرضیه‌های مختلفی درباره آن مطرح شده است. کاخ «د» حتی از کاخ ج نیز ناشناخته تر است و فقط توده‌هایی از ویرانه‌های آن در محوطه‌ای به طول 45 و عرض 40 متر باقی است.
کاخ تچر
کاخ تچر به معنای خانه زمستانی و از بناهای قدیم تخت جمشید و از آثار دوره داریوش اول است. این کاخ اقامتگاه خصوصی داریوش بوده و از یک تالار 12 ستونی، تعدادی اتاق‌های جانبی و چند پلکان دو طرفه تشکیل می‌شود. در این پلکان‌ها نقوش جالب توجهی از شاه و درباریان و خدمه‌ها به چشم می‌خورد. نکته جالب و کمتر گفته شده درباره کاخ تچر، وجود نوشته‌های تاریخی و یادگارهایی روی دیواره های آن است که به خط پهلوی (دوره ساسانیان)، کوفی (دوره آل بویه)، ثلث (دوره تیموری) و نستعلیق (دوره قاجار) بوده و کاخ تچر را به موزه خطوط تاریخی تبدیل کرده‌اند.

کاخ هدیش
کاخ هدیش نیز از کاخ‌های دوره داریوش اول بود که مانند کاخ تچر در زمان فرزند و جانشین او خشایارشا کامل شد. این کاخ به عنوان محل اقامت شاهان هخامنشی مورد استفاده بود و هیچ گونه کاربری اداری یا تشریفاتی نداشت. کاخ هدیش متشکل از یک تالار مرکزی و دالان‌ها و اتاق‌هایی به دور آن و نیز ایوانی رو به شمال بوده که اکنون اندکی از آنها باقی مانده. شدت تخریب کاخ هدیش به حدی است که برخی پژوهشگران می‌گویند احتمالاً این کاخ، نقطه شروع آتش زدن تخت جمشید توسط اسکندر بود.
خزانه
خزانه بنایی بود با چندین تالار ستون‌دار و تعداد زیادی دالان و اتاق که محل نگهداری بخشی از خزائن سلطنتی و گنج‌های افسانه‌ای شاهان هخامنشی بود. این بنا، قدیمی‌ترین بنای موجود در تخت جمشید است که در زمان داریوش اول ساخته شد و در زمان خشایارشا توسعه یافت. پس از تسخیر تخت جمشید توسط سپاهیان اسکندر، خزانه زودتر از هرجای دیگری مورد دستبرد آنان قرار گرفت. گفته می‌شود گنجینه‌های آن به قدری زیاد بوده که مجبور شدند برای انتقال‌شان هزاران شتر را از شوش به تخت جمشید بیاورند. یکی از بخش‌های زیبای خزانه، دو نقش برجسته مربوط به خشایارشاست که طبق تحقیقات باستان شناسی، ابتدا در کاخ آپادانا قرار داشته و بعد به این نقطه منتقل شده است. در این نقش برجسته‌ها خشایارشا در حالی که در یک دست عصا و در دستی دیگر نیلوفر آبی (نماد سلطنت هخامنشی) دارد، بر تخت خود نشسته و البته جزییات دیگری هم وجود دارد که باید از نزدیک ببینید. یکی از نقش برجسته‌های خزانه که از قضا بسیار سالم مانده، در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود.

حرمسرا
حرمسرا طبق نامی‌که بر آن گذاشته‌اند، ظاهرا محل سکونت زنان خانواده سلطنتی و همسران شاه بود، اما این فقط نظر عده‌ای از پژوهشگران است. عده‌ای هم آن را محل خزانه شاهی می‌دانند و عده‌ای دیگر با اشاره به وجود 23 اتاق در این کاخ‌ که به تعداد ملل فرمان بردار تصویر شده در پلکان کاخ آپادانست، می‌گویند که اینجا محل اسکان نمایندگان ملت‌های تابع بوده است چون به هرحال آنها پس از حضور در تخت جمشید باید در جایی به استراحت می‌پرداختند. ضمن این که تا کنون هیچ سندی دال برچند همسری شاهان هخامنشی یافت نشده و در کاوش‌های باستان شناسی نیز زیورآلات و جواهرات زنانه در این قسمت بدست نیامده است. در دهه 1310 خورشیدی هرتسفلد، باستان شناس آلمانی که مشغول حفاری در تخت جمشید بود، این کاخ را از روی پلان باقی مانده آن بازسازی کرد و ساختمان‌هایی به شکل بناهای دوره هخامنشی ساخت که اکنون در بخشی از آن موزه تخت جمشید برپاست و بخش دیگر، کاربری اداری دارد. بدین ترتیب با دیدن کاخ موسوم به حرمسرا می‌توانید به وضعیت کاخ‌های تخت جمشید قبل از تخریب پی ببرید.