بسطام، شهری کوچک اما ساده و صمیمی برای گردشگران

دیار سلطان عارفان
وقتی از سفر می گوییم، اغلب به یاد شهر های بزرگی می افتیم که جاذبه های مختلف تاریخی و طبیعی و تفریحی در خود جای داده اند و امکانات قابل توجهی برای گردشگران فراهم کرده اند. اما هستند شهر های کوچکی که امکانات چندانی برای گردشگران نداشته باشند اما در عوض ، محیط ساده و صمیمانه آن ها جذابیت زیادی را می آفرینند و تجربه های به یاد ماندنی را برای مسافران رقم می زنند. شهر کوچک بسطام در جاده خراسان و در 7 کیلومتری شمال شهر شاهرود، یکی از همین شهر هاست. در متون کهن درباره این شهر گفته شده است:" هیچ کس از اهل بسطام عاشق نمی شود و اگر عاشقی در آنجا قدم نهد چون از آب آن بنوشد عشق از دلش بیرون خواهد رفت" و این اشاره ای است به طریقت بایزید بسطامی، عارف بزرگ ایرانی که می گفت جز عشق حضرت حق به هیچ عشق دیگری نمی توان اندیشید. امروز میز بسطام هرچه دارد، از برکت وجود مزار بایزید دارد.
بایزید که بود؟
نام اصلی بایزید، طیفوربن عیسی بن سروشان است و پدرش سروشان، از زرتشتیانی بود که به اسلام گروید. از زنذگی او چیز زیادی نمی دانیم و آنچه در منابع تاریخی، آمده، پراکنده و ناهمخوان است. گروهی او را متوفی سال 180 هجری قمری می دانند و بر این باورند که از شاگردان امام جعفرصادق(ع) وسقای او بوده؛ پندان که به طیفور سقا شهرت یافته است . اما گروهی دیگر که وفاتش را به سال234 یا 261و مدت عمرش را 73 سال ثبت کرده اند و معتقعدند بایزید پس از وفات امام صادق (ع) به دنیا آمده و نمی تواند شاگرد او باشد. سخنانی که از بایزید نقل شده بیانگر این است که او بر خلاف بسیاری دیگر از متصوفان عصر خود، پایبند احکام شریعت بود. می گفت: " اگر مردی را دیدید که چندان از کرامت نصیب داشت که در هوا چهار زانو بنشیند ، بدان کرامت فریفته مشوید تا آن گاه که بنگرید در برابر عمر و نهی و در حفظ حدود و ادای شریعت چگونه است . " با این حال، پاره ای سخنانش از گاه کسانی چنان کفر آمیز می نمود که تکفیر اهل شریعت را به دنبال داشت. سخن معروف او " سبحانی ما اعظم شأنی" است که از "انالحق"گویی حلاج کم نداشت. به هر روی بایزید که بنای کارش بر مراقبت نفس بود، در تصوف ایرانی مقامی بس بلند یافت تا آنجا که لقب "سلطان العارفین" را برازنده اش دانستند او در بسطان در گذشت و کنار همان صومعه که خلوت می کرد و ریاضت می کشید ، به خاک سپرده شد. یکی از سخنان عارفانه او چنین است :"12 سال آهنگر نفس خویش بودم . در کوره ریاضت می نهادم ،و به آتش مجاهده می تافتم ، و بر سندان خدمت می نهادم، و پت که ملامت بر او مب زدم،تا از نفس خویش آینه ای کردم."
آرامگاه بایزید
مهم ترین دیدنی شهر بسطام مجموعه آرامگاه بایزید در مرکز این شهر است. این مجموعه فضاهای گوناگون همچون مسجد، بقعه، گنبد مناره، ایوان، دالان،رواق و صحن را شامل می شود و آثاری از دوره های سلجوقی (سده11 تا12میلادی )،ایلخانی (سده13 تا 14 )،تیموری(سده14 تا 16 )،صفوی(سده16 تا 18 )و قاجار(سده19 تا 20 )را در خود جای داده است. بیشترین و زیبا ترین این آثار مربوط به دوره سلجوقی و ایلخانی است که با آجر کاری ، کچ بری و کاشی کاری تزیین شده، خصوصا ایوان های این مجموعه از نظر تزیینات کاشی کاری و آجر کاری و گچ بری بسیار نفیس و چشم نواز است و هر بیننده ای را به تحسین و شگفتی وا می داد بر خلاف انتظار ، مزار بایزید بیرون از فضاهای معماری و در گوشه ای از صحن مجموعه قرار دارد. اتاقک کوچک فلزی که روی سنگ مرمرین مزار او نصب شده ،مربوط به سال های اخیر است. این می تواند اشاره ای باشد به زهد و شاده زیستی بایزید و پرهیز او از مظاهر معنوی، زدن به سنگ مزار بایزید در اتاق کوچک وجود دارد که گفته می شود. همان صومعه و محل عبادت بایزید است. طبق کتیبه موجود در این اتاقک ها ، مرمت صومعه در سده 15 میلادی انجام یافته است. 2 مهراب گچ بری که در هر یک از اتاق ها به چشم می خورد ،از نفیس ترین آثار موجود در مجموعه تاریخی بسطام هستند در یکی از صحن های مجموعه آرامگاه بایزید امکاناتی نیز برای زائران این مجموعه تدارک دیده شده است و به آنان اجازه داده می شود که در این قسمت چادر های مسافرتی خود را بر پا کنند. هنگام زیارت مزار بایزید بسطامی ، تعداد زیادی از هموطنان ترکمن را خواهید دید که با لباس های زیبای ترکمنی در آنجا حاضر شده اند بد نیست بدانید میان ایرانیان ، ترکمنان بیشترین ارادت را به بایزید بسطامی دارند و هر ساله تعداد کثیری از آنان به زیارت مزار او می آیند خصوصا در فصل تابستان تعداد زاعران ترکمن به قدری زیاد است که گمان می برید به ترکمن صحرا سفر کرده اید!
آرامگاه فرزند امام صادق(ع)
درست کنار مزار بایزید بسطامی و داخل مجموعه آرامگاه او،بقمه امامزاده محمد بن جعفر صادق(ع) قرار دارد که خیلی ها نبد مخروطی شکل و فیروزه ای رنگ آن را نماد آرامگاه بایزید به حساب می آورند. این بقمه نفیس این آثاردوره اولجایتو- ایلخان مغول- ومتعلق به سالث700 هجری قمری (13 میلادی) است و از نظر معماری و هنرهای وابسته به آن از نفاست واهمیت زیادی برخوردار است. اینکه آیا می توان بین وجود مزار پسر امام صادق (ع) در مجاورت آرامگاه بایزید و روایت مربوط به شاگردی بایزید نزد امام صادق(ع) ارتباطی برقرار کرد یانه، در خور پژوهش است.
مسجد جامع بسطام
مسجدجامع بسطام از آثار دوره ایلخانان مغول (سده 13 میلادی) است که در بلوار شهید بهشتی بسطام و در ضلع غربی آرامگاه بایزید قرار گرفته است. شهرت این مسجد بیشتر به سبب وجود یک مهراب بزرگ گچ بری شده است که در زمره نفیس ترین مهراب های مساجد تاریخی ایران قرار می گیرد. این مهراب البته در بخش مردانه مسجد قرار گرفته است و در موقع نماز امکان دیدن آن برای بانوان وجود ندارد. پژوهش های تاریخی نشان می دهد که مسجد جامع کنونی روی پایه های مسجد قدیمی تری بنا شده که متعلق به دوره بایزید بوده است.
برج کاشانه
به فاصله کمی از مسجد جامع بسطام، برج آجری مدور و زیبایی به چشم می خورند که همچون مسجد جامع از آثار دوره مغول است و در کتیبه آن تاریخ 700 هجری قمری حک شده است این برج به احتمال بسیار زیاد آرامگاه شخصیت مهمی بوده ،اما هویت او تا کنون مشخص نشده و سنگ مزاری از او نیز به دست نیامده است.البته رفتن به داخل برج برای گردشگران ممکن نیست و باید به دیدن نمای بیرون آن اکتفا کنید.
کجا بمانیم؟
تنها هتل شهر بسطام میهمان سرای 2 ستاره ایرانگردی و جهانگردی این شهر است که در نشانی بلوار شهید بهشتی ، جنب پارک شهرداری قرار گرفته است . برای رزرو اتاق در این هتل بهتر است از طریق سایت یا دفتر مرکزی میهمانسراهای جهانگردی در تهران اقدام کنید ، چون مسئولان هتل مخصوصا در ایام نزدیک به تعطیلات به امید مسافران گروهی تورها ، از رزرو اتاق به صورت انفرادی خودداری می کنند . برای مسافرانی که امکان اقامت در هتل را پیدا نمی کنند و اهل چادر زدن هستند ، پارک شهرداری ، منطقه مصفا و پردار و درخت سر کرو و نیز بلوار اصلی شهر مکان مناسبی هستند .
چه بخریم و چه بخوریم ؟
گردو ، بادام ، برگه زرد آلو و قیصی وتوت خشک ، کشمش و نان های محلی مهم ترین سوغات بسطام هستند . یک فروشگاه نسبتا تر و تمیز در مقابل در ورودی مجموعه بایزید بسطامی بهترین مکان برای خرید سوغات است و دست آخر اینکه بهترین رستوران شهر ، رستوران میهمانسرای ایرانگردی و جهانگردی است که در حد شهر کوچکی مثل بسطام کیفیت قابل قبولی دارد .
کی برویم ؟
بسطام در هفت کیلومتری شمال شاهرود در استان سمنان واقع شده است . تا تهران 413 کیلومتر و تا مرکز استان 186 کیلومتر فاصله دارد . آب و هوایش معتدل کوهستانی است . این شهر با موقعیت جغرافیایی 54 درجه و 58 دقیقه طول شمالی و 36 درجه و 35 دقیقه عرض شمالی در ارتفاع 1400 متری از سطح دریا قرار گرفته است . هوای بسطام در تابستان مطبوع و خنک و در زمستان سرد است . فصل بهار و تابستان و نیز اوایل پاییز و اواخر زمستان زمان مناسبی برای سفر به بسطام است .